ترنجبين‏

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحيم

[pejuhesh237]

ترنجبين‏

به فتح تا و راى مهمله و سكون نون و فتح جيم و كسر باى موحده و سكون ياى مثناة تحتانيه و نون.

فارسی:

عربی:«ترنجبين»

یونانی:

انگلیسی: Manna of hedysarum

فرانسه:Manne d'hedysarum و Manna d'alhagi و Manne de perse

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

شبنمى است كه بر خارى كه آن را حاج و خارشتر نامند

و منعقد مى‏گردد مانند ريزه‏هاى نبات و طعم آن‏

شيرين و جالى و بهترين آن سفيد تازه پاكيزه غير مخلوط با برگ و خار بسيار آنست

زيرا كه شاخ‏هاى آن را بريده در چادرها ريخته مى‏تكانند تا آنچه ترنجبين بر آنها انعقاد يافته جدا گردد پس از برگ

و خار و خاشاك پاك كرده به اطراف مى‏برند و آنچه چسبيده و آلوده بدانست

در آب شسته صاف نموده مى‏جوشانند تا غليظ و يا منعقد گردد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 259-260


ماده‌اى است شيرين از منّها كه به صورت شبنم روى گياه حاج يا خارشتر يا خاربز مى‌نشيند.

گياه خارشتر كه شرح مشخصات كامل آن تحت عنوان خاربز در اين كتاب آمده است

در فصل گرماى زياد و در اواخر تابستان روى برگها و شاخه‌هاى اين گياه قطرات ترنجبين شبها ظاهر مى‌شود

و روستاييان محل صبحهاى خيلى زود قبل از طلوع آفتاب آن را جمع‌آورى مى‌نمايند.

معمولا در مناطقى كه اين گياه ترنجبين نمى‌دهد به مصرف تعليف دام، شتر و بز مى‌رسد.

به همين جهت اين گياه به خارشتر و يا خاربز معروف شده است.

البته در مناطقى كه اين گياه ترنجبين مى‌دهد نيز شتر و بز خيلى دوست دارند از آن تعليف شوند و پروار هم مى‌شوند

ولى شتربانان و چوپانان و روستاييان چون از ترنجبين نفع بيشترى عايدشان مى‌شود

در اين‌گونه مناطق از چراى گياه خاربز خوددارى مى‌نمايند و از ساير گونه‌ها كه در همان مناطق مى‌رويند

و ترنجبين نمى‌دهند نظير Hedysarum semenowi براى چراى دام استفاده مى‌كنند.

سابقا مرسوم بود از ترنجبين در خراسان و يزد در كارخانجات ساده قندگيرى به‌طور سنتى قند مى‌گرفتند

ولى بعدها چون فروش ترنجبين از نظر دارويى بازار بهترى پيدا كرد فقط به عنوان دارو مى‌فروشند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6ص 126

[pejuhesh237]

در خراسان و ماوراءالنهر و بلاد گرجستان و همدان و نواح آن مى‏نشيند کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 259-260

[pejuhesh237]

ز

[pejuhesh237]

در اول گرم و تر و جالى‏تر از شكر.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 259-260

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

ملين طبع و مسهل صفرا به رفق و محرك اخلاط و لطيف‏تر از شيرخشت.

جهت سرفه و درد سينه و غثيان و تبهاى حاره و تسكين عطش و با ماء الجبن جهت اخراج اخلاط محترقه

و به دستور با ماء الشعير دافع اخلاط حاره حاده و با روغن كره گاو كوهى جهت عسر البول

و مداومت آن با شير تازه دوشيده جهت تحريك باه كه يك اوقيه آن را با نيم رطل شير گاوميش بياشامند و مسخن بدن

و آشاميدن ترنجبين با آب زيره جهت رفع قراقر شكم كه با حمى خفيفى باشد

و در حميات حاده و جدرى و حصبه و اسهال الدم و بواسير و بول الدم استعمال آن جايز نيست چنانچه شيخ الرييس در بحث حميات

جدرى گفته كه افضل آنست كه تليين طبيعت صاحب جدرى را به تمر هندى نمايند

و اگر اجابت نكند زياده نمايند بر آن قدرى شيرخشت و احتراز نمايند از ترنجبين و صاحب ذخيره در غب خالص نوشته

كه ترنجبين را در تبهاى گرم ندهند زيرا كه مستحيل به صفرا مى‏گردد و اگر ضرورت باشد با حموضات بدهند

و در باب جدرى و حصبه گفته كه مضرت آن مر صاحب جدرى و حصبه را مانند مضرت عسل است محرور المزاج را

زيرا كه محرك اخلاط و باعث زيادتى بى‏قرارى و هلاكت است و صاحب شفاء الاسقام در بحث جدرى و حصبه نوشته كه آن هر دو را مضر

است به جهت تحريك آن اخلاط رديه را و رسيدن كيفيت آنها به قلب و كشتن عليل و همچنين شيرخشت

و در بحث اسهال الدم نوشته كه اگر در طبع قبضى باشد مزلقات دهند و شيرخشت مناسب است

و ليكن از ترنجبين احتراز نمايند زيرا كه در آن قوّت ادرار دم است مؤلف گويد صاحب بواسير و بول الدم را نيز به دستور مضر است.

مضر سپرز و محرور المزاج، مصلح‏ آن تمر هندى و عناب و ماء الشعير و بطى النزول و مصلح آن آب آلو و عناب.

مقدار شربت آن‏: از هفت مثقال تا سه مثقال.

بدل آن‏: شيرخشت است و به دستور آب جو با شكر سرخ و دواء الترنجبين و شراب آن و معجون آن در قرابادين ذكر يافت.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 260

[pejuhesh237]

ملين طبع و مسهل صفرا به رفق و محرك اخلاط و لطيف‏تر از شيرخشت.

جهت سرفه و درد سينه و غثيان و تبهاى حاره و تسكين عطش و با ماء الجبن جهت اخراج اخلاط محترقه

و به دستور با ماء الشعير دافع اخلاط حاره حاده و با روغن كره گاو كوهى جهت عسر البول

و مداومت آن با شير تازه دوشيده جهت تحريك باه كه يك اوقيه آن را با نيم رطل شير گاوميش بياشامند و مسخن بدن

و آشاميدن ترنجبين با آب زيره جهت رفع قراقر شكم كه با حمى خفيفى باشد

و در حميات حاده و جدرى و حصبه و اسهال الدم و بواسير و بول الدم استعمال آن جايز نيست چنانچه شيخ الرييس در بحث حميات

جدرى گفته كه افضل آنست كه تليين طبيعت صاحب جدرى را به تمر هندى نمايند

و اگر اجابت نكند زياده نمايند بر آن قدرى شيرخشت و احتراز نمايند از ترنجبين و صاحب ذخيره در غب خالص نوشته

كه ترنجبين را در تبهاى گرم ندهند زيرا كه مستحيل به صفرا مى‏گردد و اگر ضرورت باشد با حموضات بدهند

و در باب جدرى و حصبه گفته كه مضرت آن مر صاحب جدرى و حصبه را مانند مضرت عسل است محرور المزاج را

زيرا كه محرك اخلاط و باعث زيادتى بى‏قرارى و هلاكت است و صاحب شفاء الاسقام در بحث جدرى و حصبه نوشته كه آن هر دو را مضر

است به جهت تحريك آن اخلاط رديه را و رسيدن كيفيت آنها به قلب و كشتن عليل و همچنين شيرخشت

و در بحث اسهال الدم نوشته كه اگر در طبع قبضى باشد مزلقات دهند و شيرخشت مناسب است

و ليكن از ترنجبين احتراز نمايند زيرا كه در آن قوّت ادرار دم است مؤلف گويد صاحب بواسير و بول الدم را نيز به دستور مضر است.

مضر سپرز و محرور المزاج، مصلح‏ آن تمر هندى و عناب و ماء الشعير و بطى النزول و مصلح آن آب آلو و عناب.

مقدار شربت آن‏: از هفت مثقال تا سه مثقال.

بدل آن‏: شيرخشت است و به دستور آب جو با شكر سرخ و دواء الترنجبين و شراب آن و معجون آن در قرابادين ذكر يافت.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 260




به طور كلى مليّن و مسهل صفرا بوده و در مورد سرفه، درد سينه، تسكين عطش و تبهاى گرم از شيرخشت لطيف‌تر و مؤثرتر است.

با آب پنير براى اخراج اخلاط سوخته و با ماء الشعير براى دفع اخلاط گرم و مخلوط با كره براى باز كردن ادرار در مواردى كه ترشح ادرار بند

مى‌آيد و مداومت در مصرف آن با شير تازه براى تحريك قوه باه مفيد است.

براى اين كار بايد  ٣٠  گرم آن را با  ٢٠٠  گرم شير تازه هربار بياشامند.

اگر ترنجبين با آب زيره خورده شود براى دفع صداى شكم كه با تب خفيفى توأم باشد، نافع است.

خوردن ترنجبين براى بيماران مبتلا به حصبه، اسهال خونى، بواسير و خون ادرارى و آبله جايز نيست.

در مورد بيمارانى كه مبتلا به آبله هستند ابو على سينا براى لينت مزاج تمر هندى را توصيه مى‌نمايد

و اگر به تنهايى اثر نبخشيد معتقد است كه قدرى شيرخشت به آن اضافه شود

و به‌هرحال توصيه اين است كه از خوردن ترنجبين احتراز شود. معمولا از ترنجبين در مورد تبهاى گرم نبايد استفاده نمود

و در اين موارد اگر لينت مزاج مورد نظر باشد بايد از تمر هندى و رب ميوه‌هاى ترش و نظاير آن استفاده شود.

ترنجبين براى طحال و اشخاص گرم‌مزاج مضّر است. براى تهيۀ آب ترنجبين مقدار لازم ترنجبين را در آب جوش مى‌ريزند تا حل شود

و آب صاف روى آن را برداشته مى‌گذارند كه قدرى بماند و مواد خارجى آن ته‌نشين شود و صاف روى آن آمادۀ خوردن است.

اگر صبح ناشتا خورده شود مؤثرتر است. مقدار خوراك آن  ٣۵ - ١٢  گرم است و جانشين آن از نظر دارويى شيرخشت است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 126


[فصل در بيان دواهاى ترنجبين‏]
[دواء ترنجبين از براى تقويت باه‏]
و از آن فراگرفته ميشود دوائى از براى تقويت باه و تسمين و تحسين لون‏
صنعت آن‏
ترنجبين پاك كرده چهل درم شير كاو يا شير كاوميش از هركدام كه باشد يك رطل مخلوط كرده بپالايند پس بجوشانند تا بقوام حسو آيد بياشامند بقدر برداشت طبيعت و اين دوا در امزجه حاره و معتدل مفيد است و چند روز بان مداومت بايد كرد
دواء الترنجبين به نسخه آن مرحوم‏
صنعت آن‏
ترنجبين خراسانى پاك كرده نبات سفيد از هريك ده مثقال در شير تازه دوشيده و اكر شير اسب باشد بهتر است حل كرده بپالايند پس بجوشانند تا بقوام حسو آيد زنجبيل خولنجان دارچينى خصية الثعلب مصرى بوزيدان از هريك يك دانك كوفته بيخته داخل نمايند اين در امزجه بارده و معتدله انفع است‏
دواء الترنجبين ديكر ايضا به نسخه آن مرحوم‏
صنعت آن‏
شير تازه دوشيده و اكر شير بز باشد بهتر است مقدار يك رطل نبات سفيد ترنجبين خراسانى از هريك ده درم در آن حل كرده بپالايند پس بجوشانند كه بقوام حسو آيد زنجبيل خولنجان دارچينى خصية الثعلب بوزيدان از هريك يك دانك كوفته بيخته داخل كرده از آن مقدار برداشت طبع بخورند
[دواء الترنجبين ديگر منقول از معصومى در ضعف باه‏]
دوآء الترنجبين ديكر منقول از معصومى در ضعف باه كه از حرارت باشد سودمند بود و منى زياده كند و جوان را موافق باشد
صنعت آن‏
ترنجبين تازه پاك كرده از خاك و خاشاك سى درم در دو رطل شير صاف كنند و به آتش ملايم بقوام اورند و هر شب يك ملعقه ميل نمايند
[فصل در بيان شرابهاى ترنجبين‏]
[شراب ترنجبين مسمى به دواء اللّه‏]
شراب ترنجبين اين شراب را دواء اللّه نامند و شراب مبارك نيز اصحاب سل و سرفه و نفث الدم و نفث المده را فائده دهد و مدقوق و صاحب قبض طبيعت را نافع باشد
صنعت آن‏
ترنجبين پاك كرده نود درم عناب خراسانى بيست دانه سپستان پنجاه دانه اصل السوس محكوك مرضوض تخم خشخاش سفيد خميره بنفشه روغن بادام شيرين از هريك دو درم كثيرا حب الاس از هريك پنج درم جو مقشر پانزده درم تخم خطمى سفيد هفت درم پرسياوشان سه درم انجير زرد سى دانه ادويه را سواى ترنجبين و خميره زرد در سى دانه ادويه را سواى ترنجبين بنفشه و روغن بادام نيم كوفته در يك من آب بخيسانند و روز ديكر بجوشانند تا به ثلث رسد بمالند و بپالايند ترنجبين و خميره بنفشه را در آن حل كنند و باز بيالايند و باتش ملايم بقوام اورند و در اخر روغن بادام را داخل كرده يك دو جوشى داده فرود اورند و سرد كرده در شيشه نكاه دارند و هر روز صبح چهار درم و شام چهار درم با ماء الشعير بنوشند
[شراب ترنجبين كه قلانسى در قرابادين خود ذكر كرده‏]
شراب ترنجبين كه قلانسى در قرابادين خود ذكر كرده كفته كه اين شراب مبرد است و مليّن طبيعت و قاطع عطش و فرود اورنده صفرا باسهال و در تابستان چون در صبحها بياشامند اطفاى حرارت ميكند
صنعت آن‏
بكيرند ترنجبين و از خاشاك و غبار پاك نمايند پس آب را بجوش اورده از آتش فرود اورند و بكذارند كه جوش آن فرو نشيند و ترنجبين را در آن حل كرده بپالايند پس‏
باتش بسيار ملايم به‏پزند تا بقوام آيد و در هر اوقيه از آن وزن يك قيراط سقمونياى تا يك دانك داخل نمايند و اين شراب اسهال بطن بسهولت ميكند و اخراج مره صفرا ميكند و صالح است از براى صاحبان تب هرگاه محتاج شوند بمسهل و قولنج كه از حرارت باشد ميكشايد و اخراج خلط بى‏اذيتى ميكند و مجرب است‏
[معجون ترنجبين مسمى بمعجون مختصر]
معجون ترنجبين مسمى بمعجون مختصر مقوى باه محرور المزاجان و ملين طبع ايشان است‏
صنعت آن‏
ترنجبين سفيد مقدار يك رطل در آب خسك تازه صاف كنند و نيم رطل فانيذ و دو رطل شير در آن اضافه كرده باتش نرم جوش دهند تا كه بقوام آيد هر شب وقت خواب مقدار يك ملعقه بنوشند.کتاب قرابادین کبیر ص 820-821

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.از نظر تركيبات شيميايى روشن شده است كه در ترنجبين به مقدار زيادى قند ساكاروز وجود دارد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 126