تمر هندى

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

در بلوچستان با نام محلى «چيت‌چك» شناخته مى‌شود.

گويند و در كتب طب سنتى با نامهاى «تمر هندى» و نوع هسته‌ريز و قرمزرنگ آن را «تمر هيرونى» و «تمر گجراتى» نام مى‌برند.

به هندى «ايملى» و «آملى» و در بمبئى «امبلى» مى‌نامند.

. گياهى است از خانوادۀ Leguminosae تيرۀ فرعى Caesalpinaceae ، نام علمى آن Tamarindus indica L.


هندى :انبلى

فارسی: «تمر هندى» ، «تمر» ، «خبجه» ، «انبله» و «حمز»

عربی: صبارا و حماروحوش و حومرا

یونانی:

انگلیسی: Tamarind ،درخت Tamarind tree

فرانسه: Tamarin، درخت Tamarin يا Tamarinier

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

بار درختى است در غلافى به قدر شبرى و دانها به قدر باقلى كوچكى

و درخت او مثل درخت انار و برگش مثل برگ صنوبر

و طعم مافى الغلاف ترش و سرخ تيره کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص64


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و دو نوع مى‏باشد

يكى سرخ تيره اندك چاشنى‏دار و در هنگام خامى نيز سرخ رنگ مى‏باشد

و در گجرات و نواح آن و اكبرآباد بسيار خوب مى‏شود و در اماكن ديگر بدان خوبى نمى‏شود و اين نوع وفور ندارد

و دويّم سرخ كم رنگ مايل به تيرگى و اين در خامى سفيد مى‏باشد

و اين نوع بسيار است و تخم هر دو مايل به تدوير و اندك پهن و مغز آن سفيد

و پوست آن سرخ تيره از ترمس بزرگتر و تخم نوع سرخ آن از سفيد آن كوچكتر

و درخت آن عظيم و برگ آن ريزه طولانى انبوه و بهترين آن رسيده بى‏عفوصت اندك كهنه آنست

يعنى شش هفت ماه تا يك سال از اخذ ثمر آن گذشته باشد نه كهنه فاسد شده آن

و دستور است كه ثمر رسيده آن را مقشر نموده قدرى از ليفهاى آن را برآورده حبهاى بزرگ ساخته اندك چرب نموده نگاه مى‏دارند

و الا آن را كرم مى‏زند و رطوبت آن خشك و ترشى آن كم مى‏گردد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 262

گياه تمر هندى درخت بزرگى است داراى برگهاى مركب پرى شامل  ٢٠ - ١٠  جفت برگچۀ فشرده نزديك به هم متقابل.

گلهاى آن به شكل خوشه‌اى شل و باز در انتهاى ساقه به رنگ زرد مايل به قرمز با گلبرگهاى دراز به طول  ١٣ - ١٢  ميلى‌متر قرار دارد.

ميوۀ آن شبيه باقلا به شكل غلاف ناشكوفا با كمى خميدگى به طول  ١۵ - ٧  سانتى‌متر و به عرض  ٢ - ١  سانتى‌متر كه در آن  ١٠ - ٣  دانه قرار دارد.

سطح خارجى تمر هندى به رنگ نخودى تيره و داخل ميوه گوشتى به رنگ زرد و قهوه‌اى مايل به قرمز شامل شيرۀ اسيدى ترش مايل به شيرين است

و در داخل آن چند هستۀ مربع شكل قرمزرنگ جاى دارد.

نوعى از تمر هندى كه به تمر گجراتى و «هيرونى» معروف است داراى غلافى كوچك و سرخ‌رنگ و داراى هستۀ خيلى كوچك و ريز است

و پس از اينكه در آب جوش ريخته شوند، آب به رنگ قرمز درمى‌آيد.

قسمت مورد مصرف دارويى پولپ داخل غلاف ميوه است. براى تهيۀ تمر هندى ميوه‌ها را شكافته و گوشت آنها را با هسته‌ها بيرون مى‌آورند

و در ظرف چوبى بزرگى اين پولپ و هسته‌ها را روى هم مى‌ريزند و سپس شربت ساده‌اى كه به حالت جوش باشد روى آن مى‌ريزند كه به تمام قسمتهاى پولپ نفوذ كند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 414-415

[pejuhesh237]

درخت تمر هندى بومى هند و افريقا مى‌باشد به جزاير آنتيل نيز وارد شده

و در حال حاضر در اغلب مناطق گرم دنيا كه تا  ٣٠  درجۀ عرض شمالى واقع‌اند مى‌رويد.

در ايران در بلوچستان مى‌رويد و كاشته مى‌شود. .کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 415

[pejuhesh237]

همه اجزائ ان استفاده میشود:شاخه با گل و ميوه

هیچ جزئ ان سمی نیست.


.پولپ داخل ميوۀ تمر هندى خنك‌كننده است و به هاضمه كمك مى‌كند

. در موارد تب و براى رفع تشنگى مفيد است .

داراى خاصيت جبران كمبود ويتامين C بدن است و ملين مى‌باشد

از پولپ تازه و كهنۀ آن نيز استفاده مى‌شود . از تمر هندى براى مبارزه و مقابله با مسموميت حاصله از اسراف در خوردن

و جذب روغن دانه‌هاى گياه شوولمگرا مصرف مى‌كنند

. مغز چوب ساقه‌ها و درخت تمر هندىمسهل و كمى مدر است

و در تركيبى به عنوان مسهل در موارد اختلالات كبدى و كمى اشتها و كمى ادرار توأم با يبوست تجويز مى‌شود .

در اندونزى ميوه‌هاى مانده و كهنۀ آن براى دارو ترجيح داده مى‌شود.

از ميوه‌هاى كهنه روغنى مى‌گيرند كه در موارد مختلفى مصارف دارويى دارد از جمله براى رفع خارش از زخم جوش و كورك مصرف

مى‌شود. مخلوط با آب آن را اغلب براى سقط جنين مى‌خورند

از پوست درخت و برگهاى گياه نيز اغلب به صورت مخلوط با آب حمام و يا به صورت كمپرس و يا به صورت ضماد استفاده مى‌شود.

گرد تخم تمر هندى را سابقا در ايران با عسل مخلوط كرده و براى افزايش نيروى جنسى مى‌خوردند .کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد3 ص 415-416

[pejuhesh237]

و در سيم سرد و در دويم خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص64

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


و خشكى سرخ آن زياده.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 262

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و مسكن غثيان صفراوى و ملين طبع و مسهل صفرا و اخلاط محرقه

و در حموضات مسهل سواى او نيست و مطفى هيجان خون و جهة خفقان حار و حكه و جرب و قلاع

و عطش و تبهاى حاره و تبها غشيه و كرب و تفريح محرورين بيعديل و اكثار او مورث سحج و سعال

و مضر سپرز و مولد سده و مصلحش كتيرا و خشخاش و بنفشه و لعاب به دانه عناب

و قدر شربتش از هفت مثقال تا سى مثقال و بدلش آلوى سياه و در غير اسهال زرشك

و دانهء او در سيم خشك و قابض و مغز او جهة امساك منى مجرب

و ضماد او جهة خلع عضو و وثى و تقویة سستى عضل و با بيه و امثال او جهة نضج

و گشودن دمل آزموده و تضميد مطبوخ او مسكن اورام و دردهاى حاره است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص64


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و ناشتا خوردن آن مضر و به دستور خام و تازه نورس آن زيرا كه مسدد و بسيار نفاخ و بطى الهضم و الانحدار است

و دانه آن در سيّم سرد و خشك و قابض و چون نرم كوفته بيخته در فرج بمالند تنگ گرداند

و مطبوخ كوبيده آن و تخم ريحان كوبيده با شير زنان و يا شير بز جهت نضج دماميل حاره

و انفجار آنها با تكرار عمل مجرب و چون برگ نازك آن را بسايند و در آب بمالند و صاف كنند

و بياشامند جهت زحير حار و آزارى كه در هند و بنگاله اهوه مى‏نامند و در بينى مردم مى‏شود

و جهت حمى صفراوى و قرحه مجارى بول و احليل كه به فارسى سوزنك و به هندى سوزاك نامند نافع

و ضماد آن جهت تسكين لهيب اورام حاره حاده و وجع و تحليل آنها

و با اندك دارفلفل جهت رفع اذيت لعاب عنكبوت كه بر عضو ماليده شده باشد

و تحليل اورام حاره و بارده نيز و ضماد گل آن جهت تسكين رمد حار و وجع و حرارت چشم

و آشاميدن آن جهت بواسير خونى و ذرور پوست درخت آن جهت التيام جروح و قروح

و خاكستر پوست درخت آن جهت آوردن اشتهاى طعام نافع

و جوارش و حلوا و سكنجبين و شراب و مربا و معجون آن در قرابادين كبير ذكر يافت.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 262

[pejuhesh237]

و مسكن غثيان صفراوى و ملين طبع و مسهل صفرا و اخلاط محرقه

و در حموضات مسهل سواى او نيست و مطفى هيجان خون و جهة خفقان حار و حكه و جرب و قلاع

و عطش و تبهاى حاره و تبها غشيه و كرب و تفريح محرورين بيعديل و اكثار او مورث سحج و سعال

و مضر سپرز و مولد سده و مصلحش كتيرا و خشخاش و بنفشه و لعاب به دانه عناب

و قدر شربتش از هفت مثقال تا سى مثقال و بدلش آلوى سياه و در غير اسهال زرشك

و دانهء او در سيم خشك و قابض و مغز او جهة امساك منى مجرب

و ضماد او جهة خلع عضو و وثى و تقویة سستى عضل و با بيه و امثال او جهة نضج

و گشودن دمل آزموده و تضميد مطبوخ او مسكن اورام و دردهاى حاره است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص64


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و ناشتا خوردن آن مضر و به دستور خام و تازه نورس آن زيرا كه مسدد و بسيار نفاخ و بطى الهضم و الانحدار است

و دانه آن در سيّم سرد و خشك و قابض و چون نرم كوفته بيخته در فرج بمالند تنگ گرداند

و مطبوخ كوبيده آن و تخم ريحان كوبيده با شير زنان و يا شير بز جهت نضج دماميل حاره

و انفجار آنها با تكرار عمل مجرب و چون برگ نازك آن را بسايند و در آب بمالند و صاف كنند

و بياشامند جهت زحير حار و آزارى كه در هند و بنگاله اهوه مى‏نامند و در بينى مردم مى‏شود

و جهت حمى صفراوى و قرحه مجارى بول و احليل كه به فارسى سوزنك و به هندى سوزاك نامند نافع

و ضماد آن جهت تسكين لهيب اورام حاره حاده و وجع و تحليل آنها

و با اندك دارفلفل جهت رفع اذيت لعاب عنكبوت كه بر عضو ماليده شده باشد

و تحليل اورام حاره و بارده نيز و ضماد گل آن جهت تسكين رمد حار و وجع و حرارت چشم

و آشاميدن آن جهت بواسير خونى و ذرور پوست درخت آن جهت التيام جروح و قروح

و خاكستر پوست درخت آن جهت آوردن اشتهاى طعام نافع

و جوارش و حلوا و سكنجبين و شراب و مربا و معجون آن در قرابادين كبير ذكر يافت.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 262



مقوى قلب و معدۀ سست است. آشفتگى و تهوع صفراوى را تسكين مى‌دهد، ملين است و مسهل صفرا و اخلاط سوخته مى‌باشد

و در رديف خوردنى‌هاى ترش مسهلى به راحتى و خوبى آن نيست. هيجان خون را فرو مى‌نشاند

و براى تبهاى گرم و خفقان گرم و رفع عطش مفيد مى‌باشد. غرغرۀ آن براى خناق نافع است.

مضمضۀ آن براى جوشهاى دهان مفيد است. معمول است كه تمر هندى را زياد در آب نمى‌مالند و فقط در آب خيس مى‌كنند، وقتى خوب خيس خورد

و محتوى آن داخل آب شد آن را صاف مى‌نمايند و با كمى نبات مى‌خورند. تمر هندى براى سينه و طحال مضر است

و اسراف در خوردن آن مولد سرفه مى‌باشد و ناشتا خوردن آن هم به‌هرحال خوب نيست.

مقدار خوراك آن  ١۵٠ - ٣۵  گرم است پوست آن قابض است و داروى خوبى براى اسهال مزمن مى‌باشد.

دانۀ آن سرد و تر و خشك‌تر از پولپ آن و خيلى قابض است و خوردن مغز دانۀ آن براى تأخير انزال مؤثر است.

تهيۀ پولپ تمر هندى

تمر هندى را به مقدار مورد نظر گرفته در آب مى‌خيسانند تا كاملا نرم شود و از الك مويى رد مى‌كنند و مايع حاصله را در حمام ماريه در حد قوام عصاره، تبخير مى‌كنند.

اين پولپ ملين و سرد است و مقدار خوراك آن  ۶٠ - ۴٠  گرم است.

مرباى تمر هندى

پولپ تمر هندى  ٢  واحد، آب  ٢  واحد و قند كوبيده  ۵  واحد. پولپ را با آب مخلوط كرده زيرورو مى‌كنند تا خمير يكنواختى به دست آيد

و قند را افزوده و در حمام ماريه تبخير مى‌نمايند تا وزن مخلوط به  ٨  واحد برسد.

اين مربا مبرد و مسهل خوبى است مقدار خوراك آن  ٢٠٠ - ۵٠  گرم برحسب سن و وزن شخص است.

دم‌كردۀ تمر هندى

 ٢٠  گرم تمر هندى را با  ١٠٠٠  گرم آب جوش مخلوط كرده مدت يك ساعت دم كنند و با الك صاف نمايند.

ظرفى كه در آن دم مى‌كنند نقره يا چينى بوده و از مس نباشد. اين دم‌كرده را مى‌توان فنجان فنجان در عرض روز خورد.


شير بريدۀ تمر هندى

تمر هندى  ۶٠ - ٣٠  گرم، شير بريدۀ جوش  ١٠٠٠ - ۵٠٠  گرم. تمر را در شير بريده مخلوط كرده بگذارد سرد شود و صاف نمايند.

اين فرآورده مبرد و مسهل است و فنجان فنجان بخورند تا اثر مسهلى آن ظاهر شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد ص 416-418



جوارش تمرى نافع از براى حبس بول و قولنج و درد معده‏
صنعت آن‏
بوره ارمنى زيره كرمانى مدبر فطراساليون زنجبيل فلفل سفيد از هريك يك جزو سقمونياى مشوى دو جزو خرماى هيرونى از دانه و پوست پاك كرده مغز بادام شيرين مقشر برك سداب خشك از هريك چهار جزو ادويه را كوفته بيخته خرما را يك شبانروز در سركه انكورى بخيسانند نرم بكوبند و ادويه را كوفته بيخته بان بسرشند و مجموع را بعسل مصفى بسرشند و بوقت حاجت شربتى از آن تا چهار مثقال بكار برند
[جوارش تمرى ديگر منقول از قرابادين افندى‏]
جوارش تمرى ديكر منقول از قرابادين افندى صالح چليپى حكيم سلطان قيصر روم نافع از براى ضيق النفس و ضيق الصدر و تقويت معده و اوجاع كرده و استسقا و تفريح قلب و قدر شربتش سه درم‏
صنعت آن‏
قرنفل زنجبيل از هريك پنج درم دارچينى سنبل الطيب كثيرا بلادر استه خرما حبّ بلسان كبابه چينى انيسون ابهل فلفل دارفلفل از هريك يك درم مرواريد ناسفته طباشير سفيد از هريك ثلث درمى ورق طلا و نقره شاخ كوزن از هريك ثلث درمى دندان فيل مشك تبتى عنبر اشهب از هريك ثلث درمى عسل سفيد خوشبوى مصفى بقدر كفايت بدستور معجون سازند
حلواى بزر تمر هندى قوت باه بيفزايد و امساك منى اورد
صنعت آن‏
بكيرند تخم تمر هندى و پوست آن را دور كنند و خوب بسايند كه مثل آرد شود و در روغن بريان كنند و با قند حلوا نمايند و اكر در اخر قدرى جوزبوا و بسباسه و دارچينى و زعفران و قرنفل ساييده اضافه نمايند ميكردد اقوى و الذ
[سكنجبين تمر هندى‏]
سكنجبين تمر هندى له قدس سره نافع از براى شدت حرارت و حميات حاده وقتى كه با قبض طبيعت باشد و از براى قى صفراوى و تقويت معده و كبد حار نافع‏
صنعت آن‏
بكيرند تمر هندى نيم رطل و در دو رطل آب خالص و دو اوقيه كلاب بخيسانند يك شب و صبح آب صافى آن را از غير ماليدن جرم آن بدست بكيرند و در دو رطل شكر سفيد جيد داخل كرده بجوشانند و قدرى سفيده تخم مرغ مخلوط باب بآن بزنند و كف آن را بكيرند و چون ديكر كف بر سر نياورد مصفى نموده باز در ديك سنكى نموده مقدار نيم رطل سركه انكورى جيد داخل كرده بجوشانند تا بقوام آيد و نكاه دارند
[شراب تمر هندى مسكن غثيان صفراوى و ملين طبع و مسهل صفرا و اخلاط محترقه است‏]
شراب تمر هندى مسكن غثيان صفراوى و ملين طبع و مسهل صفرا و اخلاط محترقه است و مطفى و مسكن هيجان خون و جهت خفقان حار و تبهاى كرم نافع است‏
صنعت آن‏
بكيرند تمر هندى منقى از حب و ليف نيم من و در آب بخيسانند پس بجوشانند تا بنصف رسد صافى نموده و نيم من قند سفيد داخل كرده بقوام اورند شربتى دو اوقيه‏
شراب تمر هندى به نسخه ديكر نافع است از براى تبهاى صفراوى و تبهاى كرم و يرقان و مسهل صفرا است‏
صنعت آن‏
تمر هندى منقى از حب و ليف را در آب بخيسانند پس بجوشانند تا مهرا شود صافى نموده قند سفيد بقدرى كه خوش طعم كردد داخل كرده بقوام اورند و اكر قدرى محموده داخل نمايند قوى الفعل مى‏شود و حكيم معصوم كفته براى زيادتى قوت اسهال يك درم سقمونياى مشوى و ده درم تربد نيم درم زنجبيل سوده اضافه نمايند شربتى مقدار پانزده درم در آب ممزوج كرده بياشامند
مرباى تمر هندى در افعال قريب است بشراب آن و از آن كثيف‏تر
صنعت آن‏
بكيرند تمر هندى سرخ تازه و پوست آن را دور كرده و استه آن را دور كرده استه آن را بيرون اورند و به‏پزند تا نرم شود پس قند سفيد يا نبات سفيد داخل كرده‏

چند جوش ديكر دهند كه بقوام آيد و بكار برند
[معجون تمر جهت عسر بول و قولنج نافع‏]
معجون تمر جهت عسر بول و قولنج نافع و بى‏مشقت اسهال ميكند و در زمستان و تابستان مى‏توان داد
صنعت آن‏
خرماى هيرونى يا تمر صرفان دانه بيرون كرده پنجاه درم يك شبانروز در سركه انكورى خيسانيده به‏پزند و از پالايش بيرون كنند پس سقمونيا سداب خشك از هريك هفت مثقال فلفل سياه يك‏صد دانه زنجبيل سه مثقال بوره ارمنى يك مثقال مغز بادام مقشر سى عدد كوفته بيخته بتمر مطبوخ در سه وزن ادويه بعسل مصفى معجون سازند شربتى چهار مثقال بآب كرم فرو برند و اين قريب است بجوارش كه ذكر آن كرده شده‏
معجون تمر به نسخه شفائى قولنج را بكشايد
صنعت آن‏
زنجبيل فلفل سفيد از هريك بيست درم سقمونياى ده درم دانه خرما تخم بيرون كرده مغز بادام برك سداب از هريك شصت درم خرما را يك شبانروز در سركه خيسانيده بكوبند و با داروهاى ديكر بسرشند و با نيم من عسل صافى معجون سازند شربتى سه درم تا چهار درم‏
معجون تمرى ديكر قولنج بكشايد
صنعت آن‏
زنجبيل فلفل سفيد از هريك بيست درم سقمونياى مشوى زيره كرمانى قسط فطراساليون خرما بيدانه مغز بادام مقشر از هريك شصت درم سداب پنج درم خرما را يك روز و يك شب در سركه بخيسانند و دست ماليده نرم كنند و دواها را كوفته بيخته با نيم من عسل صافى معجون سازند و عند الحاجت بكار برند.کتاب قرابادین کبیر ص 828-829

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.در پولپ ميوه مقدار كمى قند و پكتين و در حدود  ١٠  درصد اسيد سيتريك و  ٨  درصد اسيد تارتاريك آزاد و تارتارات اسيد دو پتاسيم است.

در پوست درخت تانن وجود دارد و در هستۀ ميوه مقدارى روغن ثابت يافت مى‌شود.

از درخت صمغى گرفته مى‌شود كه داراى گالاكتان است سرشاخه‌هاى سبز و جوان درخت

و برگهاى جوان و نرم آن منبع غنى از ويتامين B مى‌باشند . پولپ ميوۀ گياه داراى مادۀ مسهلى است. .کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 415