خيار شنبر

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحيم

[pejuhesh237]

خيار شنبر:به كسر خا و فتح ياى مثناة تحتانيه و الف و راى مهمله و فتح شين معجمه

هندى : املتاس و كرماله و كرواله و سيال لاتهى نامند و بكير

فارسی: درخت فلوس

(نام‏هاى ديگر آن ، قثاء هندى، شنبر، شنبار، خيار شنبر آغاجى، كرواله، املتاس، بگير چونتو، چيمكانى (فرهنگ معين) )


عربی:خروب هندی، بکبر هندی، خیار شنبر

یونانی:

انگلیسی:Purging cassia، Pudding pipe tree، Cassia-pulp

فرانسه:Caneficier، Cassier، C.officinale، Casse en batons

آلمانی:Rorhencassie، Purgierkassie

ایتالیائی:Cassia in bastoni

[pejuhesh237]

ثمر درختيست به قدر درخت گردكان

و برگش كوچك و اطراف برگ تند و گلش زرد و به قدر ياسمنى

و مايل به سفيدى و ثمرش دراز و باريك قريب بزرعى

و در جوف آن پردهاى خشبى و بر آن رطوبت سياه و پردهاى او را فلوس

و رطوبة او را عسل خيار شنبر نامند و مستعمل عسل اوست و شيرين بدمزه می باشد.كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص111-112


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

بهترين آن سياه براق رقيق القشر رسيده قوى بسيار عسل شيرين كم بوى آنست

و بايد كه در هنگام احتياج قلم آن را اندك با آتش گرم كرده شكسته عسل آن را از آن جدا نمايند

و با روغن بادام چرب كرده استعمال كنند به هر نحو كه خواهند زيرا كه اگر پيشتر اخذ نمايند ضعيف مى‏گردد قوّت آن.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 374

درختی است به ارتفاع 10 تا 15 متر که به حالت خودرو در افریقا، هند، هیمالیا، برزیل، جزایر آنتیل، مصر و ایران می روید.

برگهای آن بزرگ، به طول 20 ساتیمتر و شامل 8 تا 16 برگچه به رنگ سبز روشن است.

گلهائی برنگ زرد شفاف و مجتمع به صورت خوشه های آویخته و میوه ای نیام، دراز و نا شکوفا دارد که فلوس نامیده می شود.

فلوس، میوه ای به طول 30 تا 40 و حتی 60 سانتیمتر و به قطر 2 تا 3 سانتیمتر است.

پوسته خارجی آن، رنگ تیره و حالت نسبتا سخت دارد.در یکی از دو انتهای آن اثر خامه و در انتهای دیگر اثر پایه گل دیده می شود.

اگر در فلوس شکاف طولی ایجاد شود، تیغه های متعدد و نازکی در عرض آن ظاهر می گردد

که داخل میوه را منقسم به 25 تا 100 خانه نشان می دهد.در هریک از خانه های میوه نیز، یک هسته، در داخل مغز تیره رنگی به جای دارد.

دانه فلوس، سخت و شفاف، به رنگ بلوطی و محتوی رویانی زرد رنگ و واقع در یک آلبومن شاخی است.

مغز فلوس، طعم شیرین و ناپسند دارد و تنها قسمت مورد استفاده میوه نیز می باشد.

برای بدست آوردن آن معمولا شکاف طولی در میوه ایجاد نموده،

محتویات درون آنرا اعم از مغز دانه و یا جدارهای عرضی، خارج می سازند.سپس دانه و ناخالصی های دیگر را از مغز جدا می کنند.

مقدار مغزی که بطور خالص از هر میوه بدست می آید، معادل 4/1 وزن آن است.

مغز فلوس را گاهی با قند مخلوط کرده در حرارت معتدلی می پزند.در این حالت محصول بدست آمده، فلوس پخته نامیده می شود.

در بعضی نواحی بجای گیاه مذکور، مغز میوه دو گیاه دیگر به شرح زیر که هیچیک از آنها در ایران نمی رویند،

مورد استفاده های درمانی قرار می گیرد:

Cassia moschata (H.B K)

این گیاه دارای ظاهر کلی گونه قبلی است و در امریکای مرکزی می روید.

طول میوه آن کوتاه است و بر روی آن یک یا چند فرورفتگی دیده می شود.مغز میوه آن دارای رنگ حنائی روشن و طعم قابض ملایم است.

C.grandis L

این گیاه میوه ای بزرگ به طول 50 تا 80 سانتیمتر و به عرض 4 تا 9 سانتیمتر دارد.

از مشخصات کلی آن این است که ظاهری با انحنای کم، شبیه شمشیر دارد و بعلاوه میوه آن به خلاف گونه اصلی،

دارای حالت استوانه ای نیست بلکه مسطح است.

سطح خارجی میوه آن ناصاف و خشن است و قشر بیرونی میوه نیز در موقع لمس کردن به صورت ورقه های نازک از آن جدا می گردد.

جدارهای داخلی میوه این گیاه که دانه های محصور در پولپ در آن جای گرفته، مجاور هم قرار دارند.

مغز میوه آن، سیاه رنگ و دارای طعم تلخ و نامطبوع است.

این گیاه در برزیل و برخی نواحی امریکای مرکزی می روید.مغز میوه آن مانند مغز میوه گیاه قبلی در اروپا مصرف ندارد.

C.reticulata دارای ماده ای به نام رئین است . کتاب گیاهان دارویی دکتر علی زرگری جلد پنجم ص 111-113

[pejuhesh237]

.حالت خودرو در افریقا، هند، هیمالیا، برزیل، جزایر آنتیل، مصر و ایران می روید.کتاب گیاهان دارویی دکتر علی زرگری جلد پنجم ص112

[pejuhesh237]

قسمت مورد استفاده این گیاه مغز میوه آن است.

از فلوس در سرتاسر خاور دور به عنوان يك داروى مرسوم براى رفع يبوست استفاده مى ‏شود

و معمولا عسل داخل غلاف ميوه فلوس به‏ طور خام و ناپخته خورده مى ‏شود.

معتقدند كه براى كليه‏ ها بسيار مفيد است و اشخاصى كه به‏ طور مكرّر از آن استفاده مى ‏كنند مبتلا به سنگ كليه نمى‏ شوند

از پوست درخت و از چوب تنه درخت براى معالجه اسهال خونى استفاده مى‏ شود .

و از برگهاى جوان و ريشه درخت به عنوان ملين مصرف مى ‏كنند .

جوشانده ريشه قابض گياه و پوست ريشه براى پاك كردن زخمهاى عميق چركى به كار مى‏ رود .معارف گياهى، ج‏5، ص: 407

[pejuhesh237]

در اول گرم و تر كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص111-112

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و گويند معتدل در گرمى و ترى.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 374

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و محلل و ملين و با ادويه مناسبهء هر خلطى مسهل آن و مسكن حده خون

و منقى عصب و ملين سينه و موافق زنان حامله و مسهل برفق و بطئ العمل

و جهة تحليل اورام ظاهرى و باطنى نافع و با تمرهندى مسهل صفراى سوخته

و با تربد مسهل بلغم و با بسفايج و آب كاسنى و آب برگ بيد

و آب شاهتره مسهل سودا و جهة تقيح سدهء جگر و درد آن و يرقان و تبهاى حاره و رفع سدهء امعأ و زحير

و مغص مفيد و غرغرهء او با آب گشنيز رادع خناق صعب و محلل او و با آب انجير

و شير مفجّر و محلل او در انتهأ و طلاى او جهة درد مفاصل و نقرس

و تليين صلابات نافع و مضر معده و مغتى و مصلح او مصطكى و انيسون و مورث پیچش به سبب چسبيدن او بامعأ

و مصلح او روغن بادام و قدر شربتش از پنج مثقال تا بيست مثقال

و بدلش سه وزن او مويز بى دانه و نيموزن او ترنجبين است

و جوشانيدن عسل او باعث رفع قوة او و شدة التزاق و برودة میشود

و استعمال تازهء او كه يك سال نگذشته باشد مورث بول الدم است

و دانهء او از پنج عدد تا هفت عدد كه كوبيده باشند مقيى خوبيست

و خوردن مسحوق پوست سياه او با زعفران و شكر و گلاب

جهة عسر ولادت و اخراج مشيمه مجرب دانسته‌اند.كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص111-112

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با العبه مانند لعاب ريشه خطمى و بهدانه و بزرقطونا و روغن بادام جهت تفتيح سده امعا و زحير و مغص

و با ادويه مناسبه و آب برگ كاسنى و عنب الثعلب و كشوث جهت تفتيح سده جگر و درد آن و يرقان و رفع تبهاى حاره

و غرغره آن با آب گشنيز تازه رادع خناق صعب و محلل آن و به دستور با شير بز و با آب انجير و شير منفجر كننده و محلل آن در انتها

و طلاى آن جهت درد مفاصل و نقرس و تليين اورام و همه صلابات حاره خصوص با آب برگ عنب الثعلب نافع.

بدل آن‏: و گل آن نيز ملين طبع چون طبخ نمايند و با روغن بخورند

و مرباى گل آن كه به دستور گل بنفشه و ورد احمر ترتيب دهند يعنى گل انگبين آن نيز ملين

و برگ نورسته آن نيز ملين است و همچنين خام نارس ثمر آن كه ورق كرده پخته با روغن اندك بريان نموده

به مقدار ده مثقال تا بيست مثقال آن را بخورند و دانه آن از پنج عدد تا هفت عدد كه كوبيده باشند مقى قوى

و ضماد آن رافع قوبا و حب خيارشنبر و شراب و لعوقات و نقوعات و مطبوخ و معاجين آن در قرابادين ذكر يافت..کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 374

[pejuhesh237]

و محلل و ملين و با ادويه مناسبهء هر خلطى مسهل آن و مسكن حده خون
و منقى عصب و ملين سينه و موافق زنان حامله و مسهل برفق و بطئ العمل


از نظر خواص معتقدند كه مسهل بسيار راحت و بدون عكس العمل است كه حتى براى زنان حامله و اطفال نيز توصيه مى‏شود.

نرم ‏كننده سينه و مسكن حدت التهاب خون است.

ورمهاى گرم حلق و دهان و احشاى داخل شكم را تحليل مى‏برد و درعين‏ حال كه مسهل است سريع العمل نيست و به كندى اثر مى‏بخشد.


و جهة تحليل اورام ظاهرى و باطنى نافع و با تمرهندى مسهل صفراى سوخته

و با تربد مسهل بلغم و با بسفايج و آب كاسنى و آب برگ بيد

و آب شاهتره مسهل سودا

اگر با تمر هندى مخلوط و خورده شود، مسهل صفراى سوخته و اگر با تربد مخلوط و خورده شود، مسهل بلغم

و اگر با بسفايج و آب كاسنى و آب برگ بيد و آب شاهتره خورده شود، مسهل سودا مى‏باشد.


و جهة تقيح سدهء جگر و درد آن و يرقان و تبهاى حاره و رفع سدهء امعأ و زحير

و مغص مفيد و غرغرهء او با آب گشنيز رادع خناق صعب و محلل او و با آب انجير

و شير مفجّر و محلل او در انتهأ و طلاى او جهة درد مفاصل و نقرس و تليين صلابات نافع

اگر با آب گشنيز تازه مخلوط و غرغره شود براى خناق مفيد است و آن را تحليل مى‏برد.


ماليدن آن به موضع درد براى تسكين درد مفاصل و نقرس و نرم كردن ورمها مفيد است و اگر با آب تاج‏ريزى مخلوط و ماليده شود اثرش بيشتر است

بدل آن‏: و گل آن نيز ملين طبع چون طبخ نمايند و با روغن بخورند


و مضر معده و مغتى و مصلح او مصطكى و انيسون و مورث پیچش به سبب چسبيدن او بامعأ

و مصلح او روغن بادام و قدر شربتش از پنج مثقال تا بيست مثقال

و بدلش سه وزن او مويز بى دانه و نيموزن او ترنجبين است


براى معده مضرّ است از اين نظر بايد با مصطكى و انيسون خورده شود و چون به روده ‏ها مى‏ چسبد ايجاد دل‏ درد و دل‏پيچه و ناراحتى روده مى‏كند،

بايد چند قطره روغن بادام در آن بچكانند. مقدار خوراك فلوس 60- 20 گرم است.

و جوشانيدن عسل او باعث رفع قوة او و شدة التزاق و برودة میشود

و استعمال تازهء او كه يك سال نگذشته باشد مورث بول الدم است

و دانهء او از پنج عدد تا هفت عدد كه كوبيده باشند مقيى خوبيست

و خوردن مسحوق پوست سياه او با زعفران و شكر و گلاب

جهة عسر ولادت و اخراج مشيمه مجرب دانسته‌اند.كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص111-112

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با العبه مانند لعاب ريشه خطمى و بهدانه و بزرقطونا و روغن بادام جهت تفتيح سده امعا و زحير و مغص

و با ادويه مناسبه و آب برگ كاسنى و عنب الثعلب و كشوث جهت تفتيح سده جگر و درد آن و يرقان و رفع تبهاى حاره

با داروهاى لعاب‏دار مانند ريشه خطمى، اسپرزه و روغن بادام براى باز كردن گرفتگى‏ هاى روده‏ها، شكم‏ روش و دل‏پيچه بسيار نافع است

و اگر با آب برگ كاسنى و تاج‏ريزى و افتيمون مخلوط و خورده شود براى باز كردن گرفتگى‏هاى كبد و رفع درد آن، يرقان و تبهاى گرم نافع است


و مرباى گل آن كه به دستور گل بنفشه و ورد احمر ترتيب دهند يعنى گل انگبين آن نيز ملين

و برگ نورسته آن نيز ملين است و همچنين خام نارس ثمر آن كه ورق كرده پخته با روغن اندك بريان نموده

به مقدار ده مثقال تا بيست مثقال آن را بخورند و دانه آن از پنج عدد تا هفت عدد كه كوبيده باشند مقى قوى

و ضماد آن رافع قوبا و حب خيارشنبر و شراب و لعوقات و نقوعات و مطبوخ و معاجين آن در قرابادين ذكر يافت[/color]..کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 374

گل فلوس نیز ملین طبع و جوشانده آن با روغن همین فعل و انفعال را دارد.

دانه کوبیده آن از 5 تا 7 دانه استفراغ آور قوی و خوردن پوست سیاه نرم شده آن را در ترکیب با زعفران و شکر

و گلاب برای مرض نازایی مجرب دانسته اند.



روش تهيه عسل خيارشنبر.

غلافهاى فلوس را به مقدار مورد نظر گرفته و هريك از غلافها را در امتداد طول آن مى‏ شكافند

و با كارد نوك ‏تيزى تمام پرده‏هاى داخل غلاف و تخمها و عسل يا پولپ آن را بيرون مى‏ آورند

و آنها را جمع‏آورى كرده در ظرف چينى با مقدار كافى آب مخلوط نموده و در حمام ماريه(Bain marie) كمى حرارت مى‏ دهند

و گاه‏گاه زيرورو مى‏ كنند تا خوب نرم شود و مجموع را از الك موئين ردّ مى‏ كنند و صاف‏ شده را در حمام ماريه حرارت مى‏ دهند

تا به غلظت عصاره نرم درآيد. اين پولپ آماده مصرف براى مسهل است و مقدار خوراك آن 60- 20 گرم است.

جوشانده فلوس: عسل خيارشنبر يا به اصطلاح فلوس آماده‏ شده 10 گرم و آب جوش 1000 گرم.

اينها را مخلوط كرده صاف مى‏ نمايند و اين مايع را مانند مسهل بى ‏آزار و راحت به عنوان آب مشروب معمولى مرتبا به مريض مى‏ دهند.

در موقع لزوم مقدار پولپ را تا 60 گرم مى‏توان اضافه كرد. اگر 50 گرم هم شربت گيلاس به آن اضافه شود، بهتر است.


مربّاى فلوس: پولپ خيارشنبر يا عسل خيارشنبر 50 گرم، آب مقطر 50 گرم و قند كوبيده 125 گرم.

فلوس را با آب مخلوط كرده قند را اضافه نمايند و مخلوط كرده و حرارت مى‏دهند تا وزن كل به 100 گرم برسد و به صورت مربّا درآيد.

اين مربّا مسهل بسيار راحتى است و مصرف و خوراك آن 120- 40 گرم است.


معجون خيارشنبر: پولپ خيارشنبر 6 واحد، شربت گل سرخ 6 واحد، شير خشت 2 واحد و پولپ تمر هندى 1 واحد. همه را مخلوط كرده معجون درست مى ‏كنند.

مسهل بسيار خوبى است. مقدار خوراك آن 60- 20 گرم است.

مؤلف تحفه مى‏ نويسد اگر 7- 5 دانه از تخم فلوس را خشك كرده و به صورت گرد درآورده و بخورند قى‏آور بسيار شديدى است.معارف گياهى، ج‏5، ص: 408




لعوقات
لعوق خيارشنبر

جهة ذات الجنب و ذات الريه بغايت نافع است

و به دستور جهة سرفه و نزلات مفيد

فلوس 15 خيار شنبر 15 و نبات سفيد را در اندك آب حل كرده صاف نمايند و با روغن بادام ممزوج كنند

و كثيرا صمغ فارسى كه صمغ آلو باشد باقلا 5، مغز بادام شيرين 5، اضافه نمايند. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص339

در معاجين كبار و صغار و باهيه و مسهله


معجون خيار شنبر

كه سمرقندى ذكر كرده

جهة قولنج حار و بارد و رمد و زكام و نزله و درد سينه نافع

و مضر معده سرد

و جهة دير گذشتن او

و مصلحش استعمال او با آب طبيخ رازيانه و خطمى و شبت و گاوزبان است

و قوتش تا ده سال باقيست

و قدر شربتش از پنج مثقال تا هفت ل

فلوس خيار شنبر صد ل با صد ل عسل بقوام آورند

بنفشه و تربد از هر يك بيست ل

سقمونيا پانزده ل

رب السوس دوازده ل

ملح هندى هفت ل و نيم


انيسون مصطكى رازيانه از هر كدام ٥ ل

ادويه را با سى ل روغن بادام چرب نموه بسرشند

و چون جوشيدن فلوس باعث ضعف عمل او مى شود اگر بعد از قوام عسل مخلوط كنند بهتر است. کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص314





حب خيارشنبر
قلمى فرموده‏اند كه از اختراع فقير محمّد هاشم العلوى است در اسهال صفرا بى‏نظير است‏
صنعت آن‏
مغز فلوس خيارشنبر بيست مثقال سقمونياى مشوى يك مثقال كثيرا دو مثقال پوست هليله زرد پوست هليله كابلى هليله سياه سناء مكى زرشك منقى كل بنفشه از هريك چهار مثقال كوفته و بيخته بروغن بادام شيرين پنج مثقال چرب نموده با عسل خيارشنبر سرشته حبّها سازند هر حبّى بقدر نخودى بورق نقره پيچيده نكاه دارند شربتى از دو درم تا دو مثقال‏
شراب خيارشنبر طبع را نرم دارد و جكر را قوت دهد و قولنج را بكشايد
صنعت آن‏
فلوس خيارشنبر مويز بيدانه از هريك دو اوقيه در آب برك عنب الثّعلب و آب لبلاب و آب برك كاسنى ماليده صاف نموده با ترنجبين صاف نموده و قند سفيد از هريك پنجاه درم بقوام اورند شربتى دو اوقيه‏
شراب خيارشنبر ديكر سينه را نرم كند و سرفه و تنكى نفس را سود دارد
صنعت آن‏
عناب سى عدد انجير زرد ده عدد سپستان چهل دانه پرسياوشان برك كاو زبان از هريك پنج درم اصل السّوس مقشر مرضوض ده درم همه را در آب صاف طبخ نموده صاف كنند و بيست درم فلوس خيارشنبر در انحل كرده باز صاف نموده با ده درم روغن بادام شيرين و يك رطل فانيذ بقوام اورند شربتى دو اوقيه با قدرى آب كرم بياشامند
[فصل در بيان‏] لعوقات خيارشنبر
لعوق خيارشنبر مليّن طبع است جهت سرفه نافع‏
صنعت آن‏
بكيرند خيارشنبر و باب كرم حل كرده بپالايند و باتش بسيار ملايم بپزند تا بقوام آيد و اكر در آن قدرى ترنجبين داخل نمايند صواب است و اكر در آن نيز بنفشه كوبيده داخل نمايند مى‏باشد تليين آن زياده‏
لعوق خيارشنبر ديكر كه ذات الجنب و ذات الرّيه و اورام حلق و بحة الصوت را نافع است‏
صنعت آن‏
فلوس خيارشنبر پنجاه مثقال در آب حلّ كرده بپالايند پس كثيرا و صمغ و بادام و در تحفة المؤمنين صمغ فارسى كه صمغ الو است مسطور است و آرد باقلا از هريك پنج درم مغز بادام شيرين مقشّر نبات سفيد از هريك ده درم نرم كوبيده بان بسرشند و مقدار پنج مثقال روغن بادام شيرين در آب بچكانند و برهم زنند شربتى يك اوقيه‏
[لعوق خيارشنبر منقول از قرابادين معصومى طبع را نرم دارد]
لعوق خيارشنبر منقول از قرابادين معصومى طبع را نرم دارد و اخلاط آن سينه و شش پاك كند و ذات الجنب و ضيق النفس را سودمند است‏
صنعت آن‏
بنفشه پنج درم عناب بيست دانه سپستان پنجاه دانه مويز بيدانه طايفى‏
سى دانه پنج مهك تراشيده ده درم تخم خشخاش كوفته بيست مثقال زوفاى خشك كثيرا رازيانه ايرسا از هريك سه مثقال صمغ الو سياه دو درم پرسياوشان پنج مثقال انجير سفيد بيست عدد آنچه بايد كوفت نيم‏كوب كنند و مجموع را در آب صافى بخيسانند و بجوشانند در دست ماليده صاف كنند و فلوس خيارشنبر بيست مثقال در انحل كرده و نيمن قند اضافه كرده مكرّر صاف كنند و بقوام اورند و در اخر مغز بادام مقشّر مغز تخم خيارين از هريك پنج درم مغز دانه آبى سه درم باقلاى سفيد كرده ده مثقال مغز تخم كدو تخم خطمى سفيد حلبه از هريك سه درم مجموع را نرم كوفته در آن بسرشند و بيست مثقال روغن بادام شيرين در آن اضافه نموده لعوق كنند
لعوق خيارشنبر منسوب به يحيى بن ماسويه ورم حلق و تب و تشنكى و خشونت زبان را نافع باشد
صنعت آن‏
عناب پنجاه دانه سپستان يك‏صد عدد تخم خطمى ده درم مويز منقى بيست و پنج درم بنفشه اصل السوس نيم كوفته از هريك پانزده درم كثيرا شانزده درم بزرقطونا بيست درم مجموع را در هفت رطل آب بجوشانند تا بثلث آيد صاف كنند و ده درم فلوس خيارشنبر در او بمالند و ديكر باره صاف كنند و يك درم ميپنحتج و سى درم فانيذ داخل كنند و بجوشانند تا غليظ شود و بروغن بنفشه بادام چرب كرده بليسند
[لعوق خيارشنبر از حكيم سديد كازرونى‏]
لعوق خيارشنبر كه حكيم سديد كازرونى در شرح موجز قرشى اورده و كفته كه مسهل صفرا و بلغم است خصوص از نواحى صدر و حلق و ريه‏
صنعت آن‏
فلوس خيارشنبر كلقند افتابى از هريك پانزده درم خميره بنفشه دو درم شيرخشت خراسانى پانزده مثقال اين همه را در آب كرم حلّ كرده بپالايند و ليكن بايد كم باشد كه بعد از صافى نمودن بقوام لعوق باشد پس ريوند چينى نيم مثقال سوده داخل كرده روغن بادام شيرين يك درم اضافه نموده بكار برند و اين مجموع يك شربت كامل است و اين لعوق خيارشنبر ساده است و كاهى تقويت كرده ميشود بسقمونيا مشوى و تربد سفيد مدبّر و غاريقون هش سفيد بحسب مقتضاى حال از هريك آن مقدارى كه راى طبيب اقتضا كند
لعوق خيارشنبر كه سيّد اسمعيل در ذخيره در ورم كليه بارده ذكر كرده‏
صنعت آن‏
عسل خيارشنبر سه جزو عسل انجير يك جزو باهم اميخته باتش بسيار ملايم بقوام اورند شربتى بان كفچه‏
لعوق خيارشنبر همين منفعت دارد و طبع را نرم كند و نضج ورم نمايد و تحليل دهد
صنعت آن‏
بكيرند انجير زرد و در آب بجوشانند و بپالايند و با قدرى انكبين مصفى بجوشانند تا بقوام لعوق آيد عسل خيارشنبر اضافه كنند و بكار برند
لعوق خيارشنبر نوع ديكر صرع و بواسير قديم را سود دارد
صنعت آن‏
خيارشنبر آن قدر كه خواهند در آب بخيسانند يك شبانه روز تا حل شود و بدست بمالند و بپالايند و فلسش را بيرون كنند و در ديك سنكى كرده باهم چندان روغن بادام و همچندان نبات سفيد باتش ملايم بجوشانند تا بقوام آيد و در ظرف ابكينه كنند و استعمال نمايند
فصل در بيان نقوعات خيارشنبر
نقوع خيارشنبر نافع جهت زحير و معض كه از سده باشد
صنعت آن‏
مغز فلوس خيارشنبر پانزده مثقال بروغن بادام چرب نموده در كلاب كرم كرده اكر سرفه نباشد و الا در آب كرم شب بخيسانند و بايد كه كلاب با آب آن قدر باشد كه از روى آن بركردد و توانند آشاميد بسيار كم و زياد نباشد و بمالند و سر آن را پوشيده جاى كرم بكذارند و نيز بهدانه ريشه خطمى و بزرقطونا از هريك يك مثقال در ظرف ديكر نيز بخيسانند و صبح آب زلال فلوس را بدون ماليدن بكيرند و لعاب انها را نيز كرفته صاف نمايند و روغن بادام دو مثقال بران ريخته شير كرم نموده بنوشند و اكر با تزحرخون نيز باشد مقدار يك‏دو مثقال نيز آب برك بارتنك اضافه نمايند اين يك شربت كامل است از براى اطفال نصف يا ثلث يا ربع بحسب سنّ كافيست‏
نقوع خيارشنبر ديكر امراض حارّه را مفيد است و اسهال بيغايله كند
صنعت آن‏
مغز خيارشنبر از ده مثقال تا بيست و تا سى مثقال برك سناء مكّى از دو مثقال تا شش مثقال ورق كل سرخ از يك درم تا دو درم شب در كلاب و آب كرم يا عرق كاسنى يا عرق عنب الثعلب و قدرى كلاب و عرق كاوزبان و امثال آن از عرقهاى مناسبه بسيار كرم نموده بخيسانند آن مقدار كه از روى آن بركردد و توانند آشاميد و بمالند و سر آن را پوشيده جاى كرم بكذارند و صبح آب زلال آن را بدون ماليدن كرفته شيرخشت يا ترنجبين از هركدام كه مناسب باشد از شش مثقال تا پانزده مثقال يا از هر دو بالمناصفة همان مقدار در انحل كرده صاف نموده اكر فصل زمستان باشد شير كرم و الا همان قسم سرد بنوشند و بعد از هر مجلس اكر عطش غالب شود آب كرم و يا يكى از عرقهاى مناسبه كرم نموده بنوشند و الا بعد دو مجلس يا سه مجلس و در امراض صفراويه تمر هندى يا زرشك منقى يا الوى بخارائى و كل بنفشه از هريك بقدر احتياج يا از كل اضافه نمايند و همچنين بحسب غلبه هر خلط و هر مرض تركيب آن با ادويه مناسبه آن نمايند و اكر تنقيه دماغ نيز مطلوب باشد اسطوخودوس و بسفايج و يا هليلجات نيز از يك درم تا دو درم از هريك اضافه نمايند و قدر يك‏دو مثقال روغن بادام بران چكانيده بنوشند
نقوع خيارشنبر امراض حاره حاده صفراويّه و دمويّه را مفيد بود
صنعت آن‏
مغز فلوس خيارشنبر تمر هندى از هريك دوازده مثقال الوى بخارائى پانزده دانه عناب جرجانى ده دانه سپستان بيست دانه همه را شب در عرق كاسنى كرم كرده خيسانيده صبح آب زلال آن را كرفته ترنجبين و شيرخشت از هريك ده مثقال در انحل نموده باز صاف كرده روغن بادام سه مثقال بران چكانيده شير كرم نموده بنوشند و اكر صفرا غالب و يا يرقان اصفر باشد مقدار بيست مثقال تا چهل مثقال آب برك كاسنى تازه اضافه نمايند و اين نقوع را هنكامى كه سرفه نباشد استعمال نمايند
نقوع خيارشنبر ديكر نافع جهت ذات الجنب و امراض حاره دماغيه‏
صنعت آن‏
مغز فلوس خيارشنبر از ده مثقال تا پانزده مثقال و سى مثقال كل بنفشه كل نيلوفر تخم خبّازى تخم خطمى از هريك دو مثقال عناب ده دانه سپستان بيست دانه شب در آب هندوانه رسيده خوب شيرين بخيسانند و بدين قسم كه هندوانه اكر بزرك باشد از ميان دو نصفه نموده مغز ميان هر دو را براورده آب صاف آن را آب كرفته ثفل آن را دور نموده آب را در يك نصف پوست مسطور نموده ادويه را در آن بخيسانند و پارچه كرباس پاكيزه بالاى آن بسته تحت السماء بكذارند و صبح آب صاف آن را كرفته شيرخشت از هفت مثقال تا دوازده مثقال در آن حل نموده باز صاف كرده روغن بادام شيرين دو مثقال بران چكانيده بنوشند و اكر هندوانه كوچك باشد سر آن را بريده و مغز آن را براورده آب صاف آن را كرفته بهمان دستور ادويه را در آن بخيسانند
مطبوخ خيارشنبر جهت اخراج اخلاط حاره منقول از كامل الصّناعة
صنعت آن‏
پوست هليله زرد ده مثقال الوى بخارائى عناب از هريك بيست دانه مويز بيدانه تمر هندى از هريك پانزده مثقال كل سرخ كل نيلوفر از هريك سه مثقال بنفشه چهار مثقال در سه رطل آب بخيسانند و صبح بجوشانند تا يك رطل آب بماند پس صاف نموده مغز فلوس خيارشنبر از ده مثقال تا پانزده مثقال و بيست مثقال در آن حل كرده باز صاف نموده روغن بادام شيرين دو مثقال اضافه كرده بنوشند
[معجون خيارشنبر منقول از اصول التراكيب نجيب الدين سمرقندى‏]
معجون خيارشنبر منقول از اصول‏ التراكيب نجيب الدين سمرقندى جهت قولنج حار و علل صفراويّه و بلغميّه در احشا نافع‏
صنعت آن‏
بنفشه اصفهانى تربد مدبّر از هريك چهل درم نمك هندى هفت و نيم درم تخم رازيانه انيسون مصطكى از هريك پنج درم ربّ السوس دو استار سقمونياى مشوى پنج درم فلوس خيارشنبر كه عسل آنست يك‏صد درم كوفته بيخته وزن نموده با فانيذ و عسل مصفى از هريك يك‏صد درم على الرّسم سرشته معجون سازند شربتى از پنج درم تا ده درم و نوشته كه لعاب شربت تام اين معجون از تربد و بنفسج از هريك يك درم و از سقمونيا دو دانك و يك طسوج و آن تمام مقدار شربت آنست و اين از براى شدت احتياج حاجت بسوى اسهال معده آنست و كم كرده شد مقدار ملح و نقصان كرده شد از مصلحات ديكر در اوزان انها از مقدارى كه در معجونات ديكر است براى حدت و حرارت انها
[معجون خيارشنبر از سمرقندى‏]
معجون خيارشنبر كه سمرقندى ذكر كرده جهت قولنج حار و بارد و رمد و زكام و نزله و درد سينه نافع و مضرّ معده و سر و بجهت دير كذشتن آن و مصلحش استعمال آنست باب طبيخ رازيانه و خطمى و شبت و كاوزبان و قوتش تا دو سال باقى است و قدر شربتش از پنج مثقال تا هفت مثقال‏
صنعت آن‏
فلوس خيارشنبر صد مثقال را با صد مثقال عسل بقوام اورند بنفشه تربد از هريك بيست مثقال سقمونيا پانزده مثقال رب السّوس دوازده مثقال ملح هندى هفت مثقال و نيم انيسون و مصطكى رازيانه از هريك پنج مثقال ادويه را با سى مثقال روغن بادام شيرين چرب كرده بسرشند و چون جوشيدن فلوس باعث غلظت و ضعف عمل آن ميشود بايد بعد از قوام عسل با آن مخلوط كرده ادويه با آن سرشته معجون سازند
معجون خيارشنبر بنسخه ديكر اقوى از اوّل‏
صنعت آن‏
تربد سفيد تراشيده بروغن بادام شيرين چرب نموده بنفشه خشك از هريك چهار درم ربّ السّوس نه درم نمك هندى هفت درم مصطكى رومى رازيانه انيسون از هريك پنج درم سقمونياى مشوى پانزده درم روغن بادام شيرين بيست مثقال فانيذ و عسل خيارشنبر از هريك صد درم ادويه را كوفته و بيخته بروغن بادام چرب نموده بدستور متعارف با عسل خيارشنبر و فانيذ بسرشند شربتى از سه درم تا پنج درم‏
[معجون خيارشنبر مسهل صفرا و بلغم‏]
معجون خيارشنبر كه مسهل صفرا و بلغم بود و قولنج بكشايد حكيم معصوم كفته كه اين نسخه مستعمل من است‏
صنعت آن‏
تربد سفيد تراشيده بروغن بادام چرب نموده چهل درم بنفشه خشك بيست درم نمك هندى ربّ السّوس از هريك هفت درم رازيانه انيسون مصطكى از هريك پنج درم سقمونيا ده درم سقمونيا را با بنفشه سحق نموده باقى اجزا را كوفته و بيخته با چهل درم روغن بادام چرب كرده صد درم عسل خيارشنبر و صد درم قند را بقوام اورده با عسل خيارشنبر و باقى ادويه را درهم سرشته بان ممزوج نمايند مقدار شربتى پنج درم با آب كرم ميل نمايند چند مجلس بفراغت عمل نمايند.کتاب قرابادین کبیر ص 937-938

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

مغز فلوس به مقدار 4 تا 8 گرم به عنوان ملین و 30 تا 60 گرم به عنوان مسهل مصرف می شود.

مقدار خوراک آن به عنوان مسهل برای اطفال، 3 گرم بر حسب هر یک از سنین عمر است.

گاهی به جای آنکه مغز فلوس بطور خالص بکار رود، مخلوط آنرا با قند (یک قسمت مغز فلوس و سه قسمت قند)

معادل 4 برابر مقدار فوق بکار می برند.

استفاده از مغز فلوس برای درمان بیماریها، بیشتر در طب عوام صورت می گیرد.

از مغز فلوس، عصاره آبی نیز تهیه می گردد که مقدار مصرف آن یک تا 10 گرم است.در جنوب ایران مانند بلوچستان پرورش می یابد.کتاب گیاهان دارویی دکتر علی زرگری جلد پنجم ص 113

[pejuhesh237]

.از نظر تركيبات شيميايى در عسل خيار شنبر در حدود 5/ 1- 1 درصد رئين كه از مشتقات آنتراكينون است

و به علاوه مواد قندى، صمغ، مقدار كمى اسانس و سه نوع مواد مومى و مواد رزينى يافت مى ‏شود.

در پوست ريشه گياه مواد تانن و فلوبافن‏ و ماده اوكسى آنتراكينون‏ وجود دارد

و در برگهاى آن نيز مقدارى تانن و رئين يافت مى ‏شود.

در گزارش ديگرى در مورد تركيبات شيميايى فلوس چنين آمده‏ است:

خاصيت مسهلى عسل فلوس مربوط به چند ماده از مشتقات آنتراكينون است كه در آن وجود دارد

و به علاوه مواد قندى، صمغ، پكتين‏ در آن مشخص شده است

در پوست ريشه آن تانن و فلوبافن و احتمالا امودين و كريزوفانيك اسيد يافت مى‏شود.

طبق بررسى كه در هند به عمل آمده از پوست ريشه درخت فلوس براى معالجه بيمارى تب بلاك واتر استفاده شده

و در 24 مورد از 33 مورد نتيجه رضايت‏بخش بوده است .

توضيح: بيمارى تب بلاك واتر بيمارى است شبيه مالاريا كه در ادرار انسان هموگلوبين ديده مى‏شود

و اصطلاحا آن راMalarial hemoglobinuria گويند و معمولا به دنبال آن مالارياى شديد نوع‏Falciparum ظاهر مى‏شود.

علايم آن آغاز ناگهانى و بدون سابقه تب، نرم شدن و بزرگ شدن طحال و كبد، تيره شدن رنگ ادرار،

قى و استفراغ، زردى، يرقان و شوكهاى ناگهانى است.

در بررسى ‏هاى شيميايى جديد ديگرى از برگهاى درخت فلوس مواد سنوزيدA و سنوزيدB جدا شده است‏.معارف گياهى، ج‏5، ص: 406