خلّر

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحيم

[pejuhesh237]

خلّر:
گياهى است از خانوادۀ Legumimosae نام علمى آن Lathyrus sativus L.
فارسی:«خلّر» و در كتب مختلف فارسى و طب سنتى با نامهاى «جلبان» و سفيد آن «جلبان ابيض»

و سياه آن «جلبان اسود» آورده شده است. به شيرازى «مشيؤ» گويند.

در خراسان در بعضى مناطق «ملك» و در آذربايجان «كلول» و در افغانستان هم «كلول» نام‌اند

هندی: كسارى، متر كابلى

عربی:

یونانی:

انگلیسی:Chickling vetch و Grass pea و Bitter vetch و Mattar pea

فرانسه:Gesse blanche و Pois de brebis و Pois carre

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

دانه ايست شبيه به کرسنه و گياه او كمتر از زرعى و برگش ريزه

و گلش مابين سفيدى و زردى و غلافش شبيه به غلاف باقلى و سفيد

و آن پنج قسم است

قسم اول: آنچه از غلاف باقلى كوچكتر و پوست غليظتر و عريض و بسيار سفيد باشد و دانهء او به قدر نخود كوچكى و او را جلبان ابيض گويند

و قسم دويم: مضاعف الغلاف و خشن و دانهء او در سفيدى و كوچكى و تدوير كمتر از اول باشد و او را نبقه نامند و مذكور شد

و قسم سيم: طويل الغلاف قريب به باقلى و سياه و رنگ و دانهء او مستدير و بزرك و مايل به زرديست و بسيار تلخ و در مصر بسيكه گويند

و قسم چهارم: دانهء او كوچك و پهن و اغبر است و جلبان اسود نامند

و قسم پنجم: رقيق الغلاف سفيد دانه است و او را قصاص گويند كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص107

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

گياهى است علفى، پيچك‌دار. برگهاى آن داراى  ٢  برگچه باريك دراز و نوك‌تيز است.

گلهاى آن به رنگ سبز مايل به سفيد و يا مايل به زرد و يا مايل به قرمز است. ميوۀ آن به شكل غلاف شبيه غلاف باقلا كه دانه‌هاى خلّر در آن قرار دارد.

دانه‌ها به ابعاد  ١٢ - ٧ * ٩ - ۵  ميلى‌متر شبيه نخود صاف مى‌باشد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص 117

[pejuhesh237]

.اين گياه در هند در درّه پنجاب در اوتارپاراداش انتشار دارد. در ايران در فارس، كرمان در كوه هراز-كوه نصر، در مكران،

ايرانشهر، اصفهان، تهران، خرّم‌آباد، آذربايجان، مشكين شهر و در كرمانشاه در بيستون مى‌رويد و كاشته مى‌شود. در افغانستان نيز مى‌رويد و كاشته مى‌شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص117-118

[pejuhesh237]

همه اجزاء استفاده مي شود.
روغن دانه گياه، مسهل خيلى قوى و در مورد برخى مزاجها خطرناك و ايجاد ناراحتى و عكس العمل شديد مى‌كند.

دانه‌هاى تيره‌رنگ آن مسموميت ايجاد مى‌كند و اين مسموميت از خلّر به لاتيريسم   معروف است.

اين مسموميت در اسب بيشتر ولى در كبوتر خيلى كم است.

عوارض لاتيريسم در اثر تغذيۀ درازمدت از آرد و دانه‌هاى اين گياه بويژه دانه‌هاى تيره‌رنگ ايجاد مى‌شود

و در اغلب موارد موجب فلج اعضاى اسافل بدن و عدم انقباض ماهيچه‌ها همراه با درد شديد است.

به طورى كه حركت مشكل مى‌شود، و موجب كمردرد و خروج غير ارادى ادرار مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص 118

[pejuhesh237]

و همه اقسام او در آخر دويم خشك و در اول سيم سرد كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص107

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و طبيخ او با عسل مدر بول و حيض و منقى امعأ و محلل اخلاط فاسده

و ملين سينه و جهة سرفه و قصبهء ريه و درد سينه و رفع فضلات غليظه و ادار نمودن شير

و ضماد او جهة تقويه اعضا و وثى و کلف

و با عسل جهة تحليل اورام و بخور او در موضعى موجب جمعيت مورچه است

و مضر اعصاب و مولد سودا و نفاخ و مصلحش شراب العسل

و قدر شربتش تا ده درهم است و نوع برّى او بغايت غليظ و مدر شير است.كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص107

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و چون كاو بخورد فربه شود و ادمان خوردن آن باعث لنكي و خوردن تر و تازۀ ناپختۀ آن دوار آورد

خصوصا نوع اندك پهن مثلث شكل آنكه بهندى كهسارى نامند کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 399

[pejuhesh237]

و طبيخ او با عسل مدر بول و حيض و منقى امعأ و محلل اخلاط فاسده

و ملين سينه و جهة سرفه و قصبهء ريه و درد سينه و رفع فضلات غليظه و ادار نمودن شير

خوردن پخته دانه آن با عسل براى تسكين سرفه، درد سينه، صاف كردن ريه، تحليل اخلاط، دفع فضولات از روده‌ها، ازدياد ترشح شير و ادرار مفيد است و قاعده‌آور مى‌باشد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص 118

و ضماد او جهة تقويه اعضا و وثى و کلف

و با عسل جهة تحليل اورام و بخور او در موضعى موجب جمعيت مورچه است

و مضر اعصاب و مولد سودا و نفاخ و مصلحش شراب العسل

و قدر شربتش تا ده درهم است

مضر اعصاب است و خوردن خام آن ايجاد سردرد مى‌كند. خصوصا نوع تيره كه به هندى كسارى گويند. مقدار خوراك آن تا  ۴٠  گرم است كه بايد با شراب و عسل خورده شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص 118

و نوع برّى او بغايت غليظ و مدر شير است.كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص107

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و چون كاو بخورد فربه شود و ادمان خوردن آن باعث لنكي و خوردن تر و تازۀ ناپختۀ آن دوار آورد

خصوصا نوع اندك پهن مثلث شكل آنكه بهندى كهسارى نامند کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 399

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.در دانه خلّر يك مادۀ عامل سمّى وجود دارد كه احتمالا يك ملح اسيدى فيتيك اسيد   است .

از دانه خلّر يك اسيد آمينه جدا شده است و به علاوه مطالعات نشان مى‌دهد كه سميت دانه در برخى موارد محسوس نيست.

در دانه خلّر در حدود  ٣٠  درصد مواد نشاسته‌اى، ٣  درصد مواد قندى، ٢  درصد مواد چربى، بتائين   و كولين و تركيباتى به نام لاتيرين   است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 4 ص 118