لسان العصافير

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

درختى است از خانوادۀ Oleaceae جنس Fraxinus نام علمى آن Fraxinus excelsior L.

و مترادفهاى آن F. oxyphylla Bourg. و F. parvifolia Willd. و F. hookeri Wenz. مى‌باشد.

گونه‌اى است كه به فارسى «زبان گنجشك گل» ناميده مى‌شود.

به فرانسوى به آن Frene ā fleur ، Frene āmanne و Ornier و به انگليسى Flowering ash و Manna ash گويند.

اين درخت نيز مانند ساير گونه‌ها از خانوادۀ Oleaceae و نام علمى آن Fraxinus ornus L. و مترادفهاى آن F. florifera Scop.

و Ornus europaea Pers مى‌باشد.

لسان العصافير:به فتح عين و صاد مهملتين و الف و كسر فا و سكون ياى مثناة تحتانيه و راى مهمله

هندى :اندرجو

فارسی: زبان گنجشك نامند و به شيرازى تخم اهر خوانند.

در ايران در اغلب شهرها، درخت زبان گنجشك ، به «دردار» و «ون» معروف است

ولى گونه‌هاى مختلف آن در نواحى مختلف داراى اسامى محلى متعددى است.

از جمله در آستارا، گيلان، نور، كجور، مازندران، گرگان، ارسباران و لرستان «وان، ون و وند» ،

در راميان و لرستان «ونو» ، در كردستان و قاسملو رضاييه «بناو» ، در بختيارى،

فريدن و چهارمحال «بنو» و در ممسنى «بينو» ، در مريوان «نباوج»

و در فارس «اهر» و در آذربايجان «قوش ديلى» و در لاهيجان و گيلان «تلك و تلكوچى» و در اطراف رضاييه «خوش تباخ»


عربی:«لسان العصفور» و «لسان العصافير» و ميوۀ آن حب الوّز»


یونانی:


انگلیسی:Ash tree ، Common ash و European ash

فرانسه:Frene و Frene commun

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

درخت او قسمى از درخت دردار و عظيم است

برگش شبيه به برگ بادام

و ثمرش عريض و طولانى و متفرق

و در جوف هر يك دانه از تخم خربزه درازتر

و شبيه به زبان گنجشك و سرخ

و مغز او سفيد مايل به زردى و با تندى و تلخى

و قوتش تا ده سال باقيست .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص231-232

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و دو نوع مى ‏شود:

يكى تلخ با حدت و دويّم شيرين و نبات آن بيشتر در مزرعه برنج به هم مى ‏رسد

و به بلندى نبات آن و از برگ نبات برنج باريكتر و نازكتر و خشن‏تر و سبز تيره شبيه به برگ بيد

و از آن اندك پهن‏تر و سر برگها كج و ثمر آن در خوشه مجتمع

و دانه‏ هاى آن در غلافهاى سبزتر شبيه به خار و گل آن ريزه و از تلخ آن سفيد مايل به زردى

و از شيرين آن بنفش و ثمر تلخ آن نيز به هيأت شيرين الا آنكه ثمر شيرين آن باليده‏تر و رنگ باطن آن بنفش.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 704


زبان گنجشك درختى است متوسط القامت با جوانه‌هاى سياه رنگ، پوست تنۀ آن خاكسترى تيره

و برگهاى آن شانه‌اى مركب داراى  ١۵ - ٩  برگچه بيضى شكل و كمى نوك‌دار و با دندانه‌هاى ريز،

پشت برگها صاف و عارى از كرك است. گلها به رنگ قرمز مايل به قهوه‌اى و معمولا قبل از برگها در بهار ظاهر مى‌شود.

ميوۀ آن داراى بال و بال آن بيضى، انتهاى آن تيز ولى قاعدۀ آن قوسى و در آن يك دانه قرار دارد.

تكثير اين درخت با كاشت بذر آن صورت مى‌گيرد.

درخت زبان گنجشك معمولا از سال  ١۵ - ١۴  به بعد شروع به ميوه دادن مى‌نمايد.

ميوۀ آن در پاييز پس از ريزش برگها روى درخت مى‌ماند و تا بهار سال بعد به شاخه آويزان است.

براى كاشت، تخم آن را در پاييز لاى ماسه پهن مى‌كنند و نگه مى‌دارند تا بهار سال بعد كه كاملا برسد و كامل شود.

در بهار ابتدا آن را در خزانه‌اى كه با خاك مناسب تهيه شده باشد، در عمق  ٣ - ٢  سانتى‌متر كاشته

و پس از  ٢  سال كه نهالهاى جوان رشد كافى نمودند به محل اصلى منتقل مى‌شوند.

فلورا ايرانيكا معتقد است گونه‌اى از زبان گنجشك كه در شمال ايران مى‌رويد گونه‌اى است فرعى با نام علمى F. excelsior L. sub Coriariaefolia) Scheele(Murr.


«زبان گنجشك گل»

زبان گنجشك گل درختى است كوچك كه بلندى آن تا  ۶  متر مى‌رسد. برگها و ميوۀ آن شبيه زبان گنجشكها است.

گلهاى آن زياد، مجتمع، سفيد در انتهاى شاخه‌هاى گل‌دهنده ظاهر مى‌شود و بسيار زيبا مى‌باشد. اين درخت بومى جنوب

ايتاليا است خصوصا در جزيرۀ سيسيل مى‌رويد و منّ كه از اين درخت گرفته مى‌شود به عنوان مان سيسيل در بازار دارويى دنيا معروف

است و مان تجارتى مى‌باشد كه از شيرخشتهاى مرغوب مى‌باشد.

اين مانّ يا منّ در اثر نيش حشره‌اى به نام Cicata orni L. به شاخه‌هاى درخت به‌طور طبيعى به خارج ترشح مى‌شود

ولى چون مقدار آن از اين طريق زياد نيست معمولا براى برداشت محصول بيشتر مانّ شكافهايى به تنه

و ساقه‌هاى درخت وارد مى‌كنند تا مقدار بيشترى مانّ جارى شود.

مانّ حاصل از زبان گنجشك گل مرغوبترين نوع مانّ و شيرخشت تجارتى است.

رنگ آن سفيد مايل به زرد و متبلور است. بوى آن نامطبوع و كمى تهوع‌آور، طعم آن ابتدا شيرين

ولى پس از آن تند و تلخ مى‌شود و نظر به خواص دارويى زيادى كه دارد ارزش آن در بازار از سيار مانّها بيشتر است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 65-64

[pejuhesh237]

.و در ملك هند و بنگاله كثير الوجود .کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 704

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

در آخر دويم گرم و خشك .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص231-232

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و در اول تر نيز گفته‏اند و با رطوبت فضليه.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 704

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و مسكن رياح غليظه و درد پهلو و كمر و رحم و تهيگاه و مغص و مدر بول

و مفتت حصاة و با رطوبت فضليه و به غايت محرك باه

و جهة خفقان و ضيق النفس و سرفهء مزمن و تقوية اعضاى تناسل

و فرزجهء او با عسل و زعفران بعد از ظهر جهة اعانت حمل از مجربات

و مصدع محرورين و مصلحش گشنيز

و شربتش تا سه درهم و بدلش جوزبوا به وزن او و نصف او بهمن سرخست

و نزد (+بعضی) گردكان و تودرى سرخ به وزن او

و برگش منقى زخمها و التيام دهندهء او

و ضماد پوست او با سركه جهة كوفتگى عضلات مفيد است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص231-232


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود.


از نظر خواص برگها و ميوه‌هاى آن شبيه زبان‌گنجشك است

ولى مانّ حاصل از اين‌گونه از ساير مانّها مرغوبتر است كه معمولا به عنوان مسهل ملايم از آن استفاده مى‌شود

و براى كودكان داروى بسيار خوبى است. مقدار مصرف اين شيرخشت به عنوان مسهل كودكان

تا سه سالگى  ١۵ - ۵  گرم و تا  ۵  ساله  ٢٠ - ١٠  گرم و از  ۵  سال به بالا  ٣٠  گرم و براى اشخاص بزرگ‌سال  ۶٠  گرم است.

معمول است براى اينكه اثر تسهيل آن كمى بيشتر شود اين مان را با كمى برگ سنا (براى كودكان  - ٢  گرم)

و گرد دانه قهوه بو داده (براى كودكان  ١٠ - ۵  گرم) مخلوط و در  ٢٠٠ - ١٠٠  گرم آب جوش مى‌ريزند .

و به هم مى‌زنند كه حتى الامكان يكنواخت شود و مى‌خورند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 68-69

[pejuhesh237]

و مسكن رياح غليظه و درد پهلو و كمر و رحم و تهيگاه و مغص و مدر بول

و مفتت حصاة و با رطوبت فضليه و به غايت محرك باه

و جهة خفقان و ضيق النفس و سرفهء مزمن و تقوية اعضاى تناسل

و فرزجهء او با عسل و زعفران بعد از ظهر جهة اعانت حمل از مجربات

و مصدع محرورين و مصلحش گشنيز

و شربتش تا سه درهم و بدلش جوزبوا به وزن او و نصف او بهمن سرخست

و نزد (+بعضی) گردكان و تودرى سرخ به وزن او

و برگش منقى زخمها و التيام دهندهء او

و ضماد پوست او با سركه جهة كوفتگى عضلات مفيد است.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص231-232


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود.


جوشاندۀ برگ آن براى رفع نقرس و روماتيسم مؤثر است.

اگر گرد برگ آن را به‌طور خشك بخورند همان اثر را دارد. ضمنا برگ آن ملين و مسهل و مدّر و معرّق است.

دم‌كردۀ پوست ساقه‌هاى جوان آنكه تلخ و قابض است اثر تب‌بر و خلطآور دارد.

تخم زبان گنجشك كه سطح خارجى آن كمى تيره رنگ و داخل آن سفيد مايل به زرد با طعمى تند و تلخ مى‌باشد

كه مربوط به روغن آن است. قدرت دارويى آن تا ده سال مى‌ماند.

خوردن تخم زبان گنجشك درد پهلو و تهى‌گاه را تسكين مى‌دهد و براى خفقان، تنگى نفس و سرفۀ مزمن مفيد است

و ضمنا براى دل‌پيچه، درد شكم، درد كمر و رحم، افزايش ترشح ادرار، خرد كردن سنگ مثانه، تقويت اعضاى تناسلى

و ازدياد نيروى جنسى مفيد است. براى گرم مزاجها مضّر است و اين‌گونه اشخاص بايد با گشنيز بخورند.

مقدار خوراك براى ازدياد نيروى جنسى تا  ١۴  گرم است و اگر با داروى ديگرى مخلوط شود تا  ٨  گرم است.

به جاى تخم زبان گنجشك براى تقويت نيروى جنسى مخلوطى از  ٨  گرم جوزبوّا و  ۴  گرم بهمن سرخ

يا تودرى سرخ و  ٨  گرم مغز گردو توصيه مى‌شود.

مصرف تخم زبان گنجشك به صورت جوشانده  ٣٠ - ١٠  گرم در مقدارى آب است كه پس از  ٣٠  دقيقه جوشيدن و آماده شدن  ٣٠٠  گرم شود

كه در يك روز بتدريج بخورند. در مورد نقرس دم‌كردۀ  ١٠ - ٢  گرم برگ خشك در  ٢٠٠  گرم آب جوش كه اقلا  ٣  ساعت دم شود روزانه بايد خورده

شود اين كار تا يك هفته ادامه داده شود. براى نقرسهاى مزمن اين دم‌كرده يك هفته تا يك ماه ممكن است ادامه يابد.

در استعمال خارجى از جوشاندۀ  ١٢۵ - ۴٠  گرم گرد برگ و ريشه در  ١٠٠٠  گرم آب مى‌توان استفاده كرد.

تهيه دم‌كردۀ برگ زبان گنجشك : برگ خشك زبان گنجشك  ۵٠ - ١٠  گرم، آب جوش  ١٠٠٠  گرم و برگها را در آب جوش ريخته  ٣ - ٢  ساعت دم

مى‌كنند و بگذارند سرد شده و صاف نمايند و در عرض روز بياشامند. به عنوان مسهل و ضد نقرس بسيار مؤثر است.


جوشانده برگ زبان گنجشك : برگ  ٣٠  گرم، آب  ١٠٠٠  گرم را خوب بجوشانند و صاف كنند و فنجان فنجان بخورند.

به عنوان تب‌بر از جوشاندۀ  ۵٠ - ٢٠  گرم پوست ساقه‌هاى جوان زبان گنجشك در  ١٠٠٠  گرم آب استفاده مى‌شود كه يك فنجان از آن را قبل

از هر غذا بخورند. جوشاندۀ تخم آن نيز به مقدار  ٢٠  گرم تخم در  ١٠٠٠  گرم آب مليّن و مدّر خوبى است.


در چين مرسوم است برگهاى گونۀ Fraxinus griffithii Clarke را خشك كرده و خرد نموده مانند سيگار دود مى‌كنند و مى‌كشند

از نظر طعم و بو شبيه ترياك است ولى نتايج سوء بعدى آن را ندارد


از نظر خواص برگها و ميوه‌هاى آن شبيه زبان‌گنجشك است

ولى مانّ حاصل از اين‌گونه از ساير مانّها مرغوبتر است كه معمولا به عنوان مسهل ملايم از آن استفاده مى‌شود

و براى كودكان داروى بسيار خوبى است. مقدار مصرف اين شيرخشت به عنوان مسهل كودكان تا سه سالگى  ١۵ - ۵  گرم و تا  ۵  ساله  ٢٠ - ١٠  گرم

و از  ۵  سال به بالا  ٣٠  گرم و براى اشخاص بزرگ‌سال  ۶٠  گرم است.

معمول است براى اينكه اثر تسهيل آن كمى بيشتر شود اين مان را با كمى برگ سنا (براى كودكان  - ٢  گرم)

و گرد دانه قهوه بو داده (براى كودكان  ١٠ - ۵  گرم) مخلوط و در  ٢٠٠ - ١٠٠  گرم آب جوش مى‌ريزند .

و به هم مى‌زنند كه حتى الامكان يكنواخت شود و مى‌خورند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 68-69

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.در زبان گنجشك اسانس و گلو كوزيد فراكسين   وجود دارد و به علاوه از اين درخت Manna يا منّ گرفته مى‌شود

كه مشخصات و خواص آن در بخش منّ‌ها در ساير جلدهاى اين مجموعه گفته شده است.

در گزارش ديگرى آمده است كه در برگ و پوست درخت گلوكوزيد فراكسين يا فراكسوزيد  وجود دارد كه از هيدروليز آن مى‌توان گلوكوز

و مادۀ فراكستين به دست آورد. در تخم زبان گنجشك در حدود  ٢۵  درصد مادۀ چرب با بوى مخصوص و طعم ملايم به رنگ زرد يافت مى‌شود

اين چربى خوراكى و قابل استخراج و در صابون‌سازى مصرف مى‌شود.

در برگ و پوست درخت زبان گنجشك علاوه بر گلوكوزيد موادى به نام مانيت   اينوزيت

و كوئرستين  ، دكستروز ماليك اسيد ، مقدارى صمغ، تانن و اسانس وجود دارد.

از پوست تنۀ درخت زبان‌گنجشك گل مانيت و گلوكوزيد فراكسين گرفته مى‌شود

در گزارش ديگرى آمده است كه از پوست درخت علاوه بر مواد ياد شده اسكولين   مى‌گيرند

و از غنچه‌هاى گل آن سيكورين گرفته مى‌شود. مادۀ سيكورين تنها مادۀ مشتق از كومارين   است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص-68 66-