شلجم

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

گياهى است از خانوادۀ Cruciferae جنس Brassica و داراى ارقام مختلفى است.

ارقام با ريشۀ مدور و شلغمى شكل و ارقام با ريشه دراز و سرانجام ارقام علوفه‌اى.

نام علمى آن Brassica napus L. مى‌باشد. برخى از گياه‌شناسان شلغم را به نام علمى Brasssica rapa) L. (Metz.

و نوعى از آن به نام Chou navet يا كلم سوئدى ) Rutabagas( را Brassica napus يا B. napo brassica نامگذارى كرده‌اند

و اصولا در نامگذارى جنس Brassica اتفاق‌نظر بين تمام گياه‌شناسان وجود ندارد.

شلجم احمر يا شلغم ارغوانى:

نام علمى آن Brassica napus L. يا Brassica oleracea napus مى‌باشد.

فارسی:معرب از شلغم ؛ برشاد و شيلم

عربی: «سلجم» و «لفت»

یونانی:عنقيلي و عنقلي

انگلیسی:غده آن را Turnip و برگهاى سبز آن Turnip green ؛ شلجم احمر يا شلغم ارغوانى Rutabagas

فرانسه:Navet و انواع علوفه‌اى آن را Raves و Rabioules ؛ شلجم احمر يا شلغم ارغوانى Chou-navet

آلمانی:Raps

ایتالیائی:Navon

[pejuhesh237]

برى و بستانى
و برى بر دو قسم است :

يكي را شاخهاى نباتش دراز و برگش به عرض انگشت مهين

و بيخش باريك مثل بيخ اشجار و غير ماكول

و تخمش سياه و مغزش سفيد

یکی بيخش بقدر خيار و بسيار سرخ و ماكولست

و برگش شبيه ببرك بستانى و از آن باريكتر و املس و كثير التشريف

و تخمش مثل بستانى و مايل به سياهى

و تخم قسم اول منقى بشره

و قسم ثانى در خواص قريب به بستانى

و از آن گرمتر و رطوبت كمتر و بستانى کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 167


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و تخم اين مستعمل در ترياق فاروق است

و بستاني آن را برك شبيه ببرك ترب و كثير التشريف و از ان املس و بيخ آن مدور و مفرطح

و بعضى اندك طولاني و بر سر آن اندك ريشه و ماكول و در اكثر بلاد بهم مى‌رسد

و بقدر نارنج بزركى و تا هندوانۀ در بعضى بلاد و اراضي قويه مى‌شود و نازك بى‌ريشه و در بعضى اراضي ضعيفه كوچك ريشه‌دار

و بهترين و مستعمل آن بستاني نازك بيريشۀ آنست و تخم آن سرخ و تيره و از برى بزركتر و اين مزروع مى‌باشد در خريف

و در اواخر شتا و ازائل ربيع نيز قليلى در بعضى بلاد بهم مى‌رسد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 552

شلغم گياهى است دوساله با برگهاى ناصاف پوشيده از تك‌وتوك كرك پراكنده يا بدون كرك، با بريدگى‌هاى زياد به رنگ سبز و سفيد.

ريشۀ آن متورم و به دو شكل گرد و پهن و يا دراز به رنگ سفيد با لكه‌هاى بنفش و يا كاملا سفيد است.

ميوۀ آن غلافى باريك دراز كه در آن چند دانۀ سياه قرار دارد. تكثير شلغم از طريق كاشت تخم آن صورت مى‌گيرد.

واريته‌هاى زودرس در ايران از اوايل بهار تا اواسط بهار كاشته مى‌شوند و پس از  ۵٠ - ۴٠  روز قبل از اينكه گرماى شديد تابستان برسد برداشت مى‌شود،

زيرا شلغم در هواى گرم خوب رشد نمى‌كند و برعكس در هواى سرد خوب رشد مى‌كند

و ارقام ديررس در اواخر تابستان كاشته مى‌شود كه برداشت ريشه در پاييز صورت مى‌گيرد و معمولا پس از دو ماه ريشۀ آن آمادۀ برداشت خواهد بود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 1396-140


مهمترين واريته آن ريشه هاي باريك با تورم نسبتا كم داشته و كولزا ناميده مي شود.

از دانه آن روغن استخراج مي گردد .واريته ديگري از آن با ريشه متورم وجود دارد كه به مصارف تغذيه مي رسد.كتاب گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد يك ص 236-237

[pejuhesh237]

منبت او مزارع است

و يكي را منبتش دشتهاى نمناك و نزديك آبها کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 167

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.هيج جزء آن سمي نيست.

همه اجزاء استفاده مي شود،

از دانه ان ، معادل 30 تا 40 درصد روغن ، شبيه روغن دانه كلم بدست مي آيد كه اثر نرم كننده و ملين دارد.

مصرف ان باعث پيشگيري قولنج هاي كبدي و كليوي مي گرد. براي اين منظور مي توان يك قاشق سوپخوري تا يك ليوان كوچك آن را مصرف كرد

.در استعمال خارج از قديم الايام براي التيام زخمها بكار مي رفته است.

ريشه شلغم ، اثر مدر،حل كننده املاح ادراري ، ضد اسكوربوت و نرم كننده دارد.

در دفع سنگ كليه ، نقرس ، و التهاب مثانه اثر درماني ظاهر مي كند بعلاوه در رفع چاقي موثر است

از شلغم به صورت جوشانده هاي غليظ مخلوط با عسل ولي براي اطفال به صورت شربت ، استفاده مي شود.

براي تهيه اين شربت، ريشه ضخيمي اختيار كرده ، حفره بزرگي به حجم يك فنجان در داخل ان بوجود مي اورند.

سپس سوراخي در قاعده حفره به نحوي ايجاد مي كنند كه اگر آب در حفره ريخته شود، به صورت قطرات كوچك و بتاني از آن خارج گردد.

پس از انجام اين كار،در حفره مذكور مقداري قند كوبيده مي ريزند و آنرا در دهانه ظرفي جاي مي دهند.

در طي چند ساعت ، شربتي محتوي مواد موثر ريشه به صورت قطراتي از راه سوراخ مذكور به داخل ظرف وارد مي گردد

كه به عنوان خلط اور و به مقدار يك قاشق ، چند دفعه در روز به اطفال داده مي شود.جوشانده 10 درصد ريشه گياه نيز كه در آب يا شربت تهيه شده باشد مصرف دارد.

راه ديگر استفاده از اين گياه ان است كه ريشه انرا رنده كرده با هموزنش عسل يا قند در ظرفي بپزند.مصرف روزانه مقدار كمي از شلغم خام، در رفع اگزما موثر واقع مي شود.

در استعمال خارج،جوشانده هاي غليظ آن به صورت ضماد براي تسكين دردهاي مفصلي، نقرس ، آبسه ها، سرماخوردگي و غيره بكار مي رود.

ريشه شلغم كه با پوست در تنور پخته شده باشد و قطعات ان پس از سرد شدن بر روي پوست بدن اثرداده شود

به طوري كه شيره ان بر روي پوست ماليده شود در رفع سرما زدگي موثر واقع مي شود. كتاب گياهان دارويي دكتر علي زرگري جلد يك ص 236-237

[pejuhesh237]

در اول دويم گرم و در اول تر کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 167

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

بستاني آن در اول دوم كرم و در اواخر اول تر کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 552

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و كثير الغذاء و مهیّج باه و مدر بول و مقوى باصره

و مفتت حصاة و رافع سعال و ملين طبع و سينه و نفاخ و دير هضم

و مصلح آن زیره و شيرينيها

و ريشهاى باريك او كه سائيده و با عسل بنوشند جهة سپرز و عسر بول مجرب

و ضماد مطبوخ او محلل اورام و ترشى شلغم ملطف رطوبات

و مقوى احشا و مشهى و بى نفخ است

و ضماد ونطول مطبوخ جميع اجزاى او جهة نقرس و شقاق و حكه مفيد


تخم:

و مشهى و با ترياقيه و در جميع افعال قويتر

و مولد رياح و مصدع محرورين

و مصلحش سكنجبين و ترشيها و گلقند

و قدر شربتش تا دو درهمست و روغن تخم او جهة رياح

و رفع اعيا و تقوية آلات تناسل شربأ و ضماداً مفيد.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 167



متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و در احاديث وارد است كه امر فرمودند بخوردن شلغم و فرمودند:

عليكم باللغت فانه ليس احد الا و له عرق من الجذام و اللفت يذيبه در حديث ديكر است كه ما من احد الا

و فيه عرق من الجذام فاذيبوه بالشلجم

و بدستور طلا و ضماد برك و بيخ و يا تخم كوبيدۀ آن و ترشي بيخ آن يعنى مخلل ان لذيذ

و ملطف رطوبات و مقوى احشا و مشهي و بى‌نفخ خصوص با خردل آن و يا چاشنى‌دار آنكه قوت جلا و تقطيع آن زياده است

و مطبوخ آن در جوف خمير در زير آتش كه طبخ كامل يافته باشد قليل النضج و جشا آورنده

و محرك باه زياده از مخلل آن جهت آنكه رطوبت فضليه

و رياح آن در جوف خمير بالكل بتحليل نمى‌رود و جميع اجزاى آن با ترياقيت

شربا و تدهينا و مرهم بيخ آن كثير النفع و در قرابادين در مراهم مذكور شد و تخم قسم اول برى آن جالي بشره است طلاء کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 553

[pejuhesh237]

و كثير الغذاء و مهیّج باه و مدر بول و مقوى باصره

و مفتت حصاة و رافع سعال و ملين طبع و سينه و نفاخ و دير هضم

و مصلح آن زیره و شيرينيها

و ريشهاى باريك او كه سائيده و با عسل بنوشند جهة سپرز و عسر بول مجرب

و ضماد مطبوخ او محلل اورام و ترشى شلغم ملطف رطوبات

و مقوى احشا و مشهى و بى نفخ است

و ضماد ونطول مطبوخ جميع اجزاى او جهة نقرس و شقاق و حكه مفيد

شيرۀ غدۀ آن در رفع سرفه‌هاى مزمن و نزله‌هاى برونشيتى نافع است و غدۀ ريشه آنكه پخته و خورده شود نيز سرفه را تسكين مى‌دهد

و سينه را نرم مى‌نمايد مقوى ديد چشم و اشتهاآور و مهيج باه و زيادكنندۀ ترشح اسپرم و مدر است

و سنگ مثانه را خرد و دفع مى‌نمايد.

برگهاى تازه و پخته آن بيشتر مدر است ولى بطيى الهضم و نفاخ مى‌باشد، به همين دليل براى استفاده از خواص آن برگ تازۀ پختۀ

شلغم را با فلفل و زيره و شيرينى‌ها بايد خورد كه ضمن بهره‌گيرى از خواص آن از نفخ آن احتراز شود و هضم آن نيز تسريع و تسهيل گردد.

اگر ريشكهاى باريك غده شلغم را خشك كرده و ساييده و با عسل بخورند براى طحال و سختى ترشح ادرار نافع است.

ضماد پختۀ آن و همچنين ماليدن و ريختن آب دم‌كردۀ غده و ريشه و برگ

و دانۀ آن روى عضو براى رفع شقاق پوست كه از سرما ايجاد شده باشد و براى خارش مفيد است..کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد1 ص 142-143




تخم:

و مشهى و با ترياقيه و در جميع افعال قويتر

و مولد رياح و مصدع محرورين

و مصلحش سكنجبين و ترشيها و گلقند

و قدر شربتش تا دو درهمست و روغن تخم او جهة رياح

و رفع اعيا و تقوية آلات تناسل شربأ و ضماداً مفيد.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 167


.و از ریشۀ آن مبهی تر به خصوص وقتی که کمی بوداده شود و اشتها آور و با نیروی پادزهری همراه است.

برای گرم مزاجان ایجاد سردرد نموده و مصلح آن سکنجبین و ترشی و گل قند و خشهاش سیاه و شکر می باشد

مقدار خوراک داروئی آن 2 درم(7گرم) است. روغن تخم آن حل کننده نفخ و رافع خستگی های عضلانی و مقوی بدن که به صورت خوراک

و یا روغن مالی انجام می شود.


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و بدستور طلا و ضماد برك و بيخ و يا تخم كوبيدۀ آن و ترشي بيخ آن يعنى مخلل ان لذيذ

و ملطف رطوبات و مقوى احشا و مشهي و بى‌نفخ خصوص با خردل آن و يا چاشنى‌دار آنكه قوت جلا و تقطيع آن زياده است

و مطبوخ آن در جوف خمير در زير آتش كه طبخ كامل يافته باشد قليل النضج و جشا آورنده

و محرك باه زياده از مخلل آن جهت آنكه رطوبت فضليه

و رياح آن در جوف خمير بالكل بتحليل نمى‌رود و جميع اجزاى آن با ترياقيت

شربا و تدهينا و مرهم بيخ آن كثير النفع و در قرابادين در مراهم مذكور شد و تخم قسم اول برى آن جالي بشره است طلاء کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 553


ترشى غدۀ آنكه با سركه درست شده باشد لذيذ و مقوى احشاى داخل شكم و اشتهاآور و بى‌نفخ است

خصوصا اگر با خردل مخلوط و خورده شود

و اگر آن را در لاى خمير گذارده و بپزند و بخورند محرك و مقوى باه است. اگر روزانه  ١٠٠ - ۵٠  گرم آب شلغم خام خورده شود

در كاهش قند خون مؤثر است..کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد1 ص 142-143



مرهم شلغم نافع جهة التيام اكثر زخمها
صنعت آن‏
شلغم بى‏ريشه پوست جدا كرده ريزه نموده و يك اثار در روغن كنجد پنج اثار بريان كنند تا بسوزد پس از آتش فرود اورده صاف نمايند و شش توله كافور در آن اندازند و بچوب نيم تازه برهم زنند تا كداخته كردد شش توله اسرنج و چهار توله عنب الثعلب و چهار توله سرمه و يك توله شب يمانى بسيار نرم سوده بران بپاشند و بچوب نينب برهم زنند تا خوب ممزوج كردد پس سرد نموده نكاه دارند و عند الحاجت بكار برند
[مرهم شلغم ديگر براى زخم اتشك و خيارك و سوختكى آتش‏]
مرهم شلغم ديكر براى زخم اتشك و خيارك و سوختكى آتش و از براى جميع زخمهاى مزمنه و انضاج دمل نافع است و ماده را تحليل دهد و مندمل سازد
صنعت آن‏
روغن كل پاو اثار شلغم تازه هشت عدد متوسّط اسرنج نيم پاو كافور هشت ماشه و در نسخه ديكر كافور سه ماشه است اول شلغم را از كارد پارچه‏پارچه كرده در روغن مذكور بريان كنند پس براورده دور اندازند و موم دوازده توله در آن اندازند و سرنج را نيز داخل كنند و آتش نرم كنند تا نسوزد و وقت فرود اوردن كافور داخل نمايند و چون بقوام مرهم آيد فرود اورد نكاه دارند و وقت حاجت بكار برند
[مرهم شلغم نوع ديگر]
مرهم شلغم نوع ديكر در جميع منافع از هر دو نسخه قبل اقوى و چون بر پارچه كرباسى بمالند و دهن زخم اكر كشاده باشد بهم اورند و بهم بچسبانند دهن زخم را ملصق كرداند و كار بخيه نمايند و ملتئم سازد
صنعت آن‏
بكيرند شلغم تازه بى‏ريشه نيم پاو و ريزه‏ريزه نمايند و در يك اثار و يك پاو روغن تازه كنجد بر آتش بسوزانند و صاف نمايند و ده ماشه سرنج را بسيار نرم سائيده و آن روغن را بر آتش بكذارند و اندك‏اندك سرنج را بران بپاشند و بچوب نيم تازه برهم‏زنند تا بقوام آيد و علامت قوام آنست كه چون در آب اندازند مانند موم كردد سخت و دهنيت در آن ظاهر نباشد پس از آتش فرود اورند و در آب سرد بكذارند و از بالا ببادزن بران هواى سرد زند و امتحان نمايند كه بحد قوام مذكور رسيده يا نه و اكر نرسيده باز براتش كذارند و بچوب نيم حركت دهند و باز فرود اورده در آب سرد بكذارند تا بدان حد رسد پس چون اندك كرمى آن كم شود پرده بالاى آن را كه از هواى سرد منجمد شده است اندك كنار كنند و سه ماشه كافور را سوده در آن اندازند و بچوب نيم تازه نيكو حركت دهند تا خوب ممزوج كردد و در ظرف مسى نكاه دارند و در ظرف آهنى طبخ دهند و اكر شلغم تازه نباشد شلغم خشك نيز خوبست و ليكن در قوت از آن ضعيف‏تر و زخمى كه به يك مرتبه از آن ملتئم كردد از اين بدو سه دفعه‏.کتاب قرابادین کبیر ص 1210

[pejuhesh237]

.نظرى به تحقيقات جديد علمى در مورد خواص درمانى شلغم

طبق تحقيقات جديد بين المللى غده شلغم و برگ شلغم از خوراكى‌هاى گياهى بسيار مؤثر در پيشگيرى سرطان هستند.

زيرا شلغم نيز مانند انواع كلم و تره‌تيزك و بولاغ‌اوتى و ساير گياهان خانوادۀ چليپاييان ) Cruciferous( داراى تركيبات شيميايى هستند كه با مصرف آنها در خوراك جانوران

آزمايشگاهى از گسترش سرطان جلوگيرى شده است.

نوعى شلغم به نام روتاباگاس   كه شلغم درشت و زرد يا قرمز ارغوانى است نيز داراى مقدار زيادى مواد شيميايى ضد سرطان مى‌باشد.

گروهى از تركيبات شيميايى به نام گلوكوزينولاتها  ٢ كه از جنگنده‌هاى نيرومند براى پيشگيرى سرطان هستند در گياهان خانوادۀ چليپاييان يافت مى‌شوند

و طبق تحقيقات دانشمندان اين تركيبات شيميايى در جانوران آزمايشگاهى كه از آن تغذيه نموده‌اند گسترش سرطان را متوقف ساخته‌اند.

تجزيه‌هاى آزمايشگاهى نشان مى‌دهد كه در گياه روتاباگاس خام و همچنين در برگهاى شلغم خام  ١۶۶ - ٣٩  ميلى‌گرم در هريك صد گرم تركيبات گلوكوزينولات وجود دارد

و در روتاباگاس و برگهاى شلغم پخته مقدار اين مواد به  ٩۴ - ٢١  ميلى‌گرم در هريك صد گرم گياه تقليل مى‌يابد.

در مقام مقايسه با ساير انواع گياهان خانوادۀ چليپاييان به ارقام زير توجه شود.

در گل‌كلم خام  ٢٠٨ - ١۴  ميلى‌گرم و در بولاغ‌اوتى تا  ٩۵  ميلى‌گرم و در كلم سنگى  ١٠٩  ميلى‌گرم و در كلم بروكسل پخته  ۴٠ - ١۵  ميلى‌گرم در هريك صد گرم از تركيبات شيميايى

گلوكوزينولاتها وجود دارد.

برگهاى كلم نظير اسفناج از آن نوع سبزى‌هاى برگى هستند كه از نظر پيشگيرى سرطان بخصوص سرطان ريه در صدر ليست قرار دارند.

تحقيقات بين المللى در سرتاسر جهان تأثير سبزى‌هاى با رنگ سبز تيره را در جلوگيرى از گسترش انواعى از سرطان تأييد مى‌نمايند.

بخصوص كه اين سبزى‌هاى به رنگ سبز تيره منبع غنى از تركيبات كاروتنوئيد بوده

و شامل مقدار قابل ملاحظه‌اى عامل معروف بتاكاروتن و كلروفيل مى‌باشند كه هر دوى آنها از مواد ضد سرطان قوى هستند.

توجه: هر روز كه شلغم مى‌خوريد يك مقدار از آن را خام و يا بخارپز مصرف كنيد زيرا پختن با آب مقدارى از گلوكوزينولاتها را از بين مى‌برد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 144

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

از نظر تركيبات شيميايى در تخم نوعى از آن در حدود  ٣٠  درصد روغن ثابت وجود دارد و در هريك صد گرم غدۀ شلغم مواد زير موجود است.

مواد زير مربوط به شلغم خام است.

آب  ٩١  گرم، پروتئين  ١  گرم، مواد چرب  ٢ / ٠  گرم، هيدراتهاى كربن  ۶ / ۶  گرم، خاكستر  ٧ / ٠  گرم، كلسيم  ٣٩  ميلى‌گرم، فسفر  ٣٠  ميلى‌گرم، آهن  ۵ / ٠  ميلى‌گرم، سديم  ۴٩  ميلى‌گرم،

پتاسيم  ٢۶٨  ميلى‌گرم، ويتامين A خيلى كم، تيامين  ٠۴ / ٠  ميلى‌گرم، رايبوفلاوين  ٠٧ / ٠  ميلى‌گرم، نياسين  ۶ / ٠  ميلى‌گرم و ويتامين C 36 ميلى‌گرم.

مواد زير مربوط به شلغم پخته است كه در آب كم و بيشتر با بخار پخته شده باشد.

آب  ٩٣  گرم، پروتئين  ٨ / ٠  گرم، هيدراتهاى كربن  ٩ / ۴  گرم، خاكستر  ۵ / ٠  گرم، كلسيم  ٣۵  ميلى‌گرم، فسفر  ٢۴  ميلى‌گرم، آهن  ۴ / ٠ 

ميلى‌گرم، سديم  ٣۴  ميلى‌گرم، پتاسيم  ١٨٨  ميلى‌گرم، ويتامين A خيلى كم، تيامين  ٠۴ / ٠  ميلى‌گرم، رايبوفلاوين  ٠۵ / ٠  ميلى‌گرم،

نياسين  ٣ / ٠  ميلى‌گرم و ويتامين C 22 ميلى‌گرم.

در هريك صد گرم برگ شلغم خام مواد زير موجود است:

آب  ٩٠  گرم، پروتئين  ٣  گرم، مواد چرب  ٣ / ٠  گرم، هيدراتهاى كربن  ۵  گرم، خاكستر  ۴ / ١  گرم، كلسيم  ٢۴۶  ميلى‌گرم، فسفر  ۵٨ 

ميلى‌گرم، آهن  ٨ / ١  ميلى‌گرم، ويتامين A  ٧۶٠٠  واحد بين المللى، تيامين  ٢١ / ٠  ميلى‌گرم، رايبوفلاوين  ٣٩ / ٠  ميلى‌گرم، نياسين  ٨ / ٠ 

ميلى‌گرم و ويتامين C 139 ميلى‌گرم.

مواد زير مربوط به برگ شلغم پخته با آب كم و در مدت كوتاه است.

آب  ٩٣  گرم، پروتئين  ٢  گرم، مواد چرب  ٢ / ٠  گرم، هيدراتهاى كربن  ۶ / ٣  گرم، خاكستر  ٧ / ٠  گرم، كلسيم  ١٨۴  ميلى‌گرم، فسفر  ٣٧ 

ميلى‌گرم، آهن  ١ / ١  ميلى‌گرم، ويتامين A  ۶٣٠٠  واحد بين المللى، تيامين  ١۵ / ٠  ميلى‌گرم، .رايبوفلاوين  ٢۴ / ٠  ميلى‌گرم، نياسين  ۶ / ٠ 

ميلى‌گرم و ويتامين C 69 ميلى‌گرم. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 140