دند

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحيم

[pejuhesh237]

دند
گياهى است از خانوادۀ فرفيون Euphorbiaceae ، نام علمى آن Croton tiglium L. و مترادف آن Tiglium officinalis Kl. مى‌باشد.

فارسی: بيد انجير ختائى نامند «دند» ، «حب السلاطين» و «حب الملوك»

دانۀ ميوۀ درختچه‌اى است كه درختچۀ آن را «بيد انجير ختائى» و «خروع صينى» نامند.

عربی:

هندى :جيپال كوته و جمال كوته

یونانی:

انگلیسی:Tiglium و Purging croton و Croton oil Plant

فرانسه:Croton و Croton cathartique

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

و گياه او به قدر زرعى و برگش مثل برگ بادنجان و از آن رقيق تر

و گلش بزرك و دانهء او در غلاف رقيق مايل به سبزى

و قوتش تا سه سال باقيست و قسم چينى او بزرگ دانه شبيه به پسته

و قسم شحرى شبيه به دانهء بيد انجير

و غير منقط و سياه و كوچک و بطيئ العمل است

و مورث مغص و قسم هندى متوسط المقدار

و اغبر و مايل بزردى و منقط به سياهى می باشد

و بهترين اقسام چينى سفيد مايل بزرد

و بعد از آن هنديست كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص118

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين تفاوت:

ثمر درختى است در غلافى و اكثر سه عدد در يك غلاف و هريك باز در غلافى به قدر پستۀ بسيار كوچكى و در طول از ان كمتر

و هر دو غلاف آن در خامي سبز و غير منقط و مغز آن دو پارچه بهم پيوسته مانند مغزهاى ديكر و سفيد رنك

و چون كهنه كردد مائل بزردى و زرد و سياه و پوسيده مى‌كردد و بر بالاى آن متصل به مغز نيز پوست رقيقى

و در وسط آن هر دو مغز زبانۀ و پردۀ و آن در تازكي سفيد سبز رنك و بعد خشكي و كهنكي زرد و سياه و پوسيده مى‌كردد و اين زبانه و پرده بسميت مى‌باشد

و طريق استعمال آن آنست كه آن را عند الحاجت نه قبل از ان مقشر كرده زبانۀ آن را برآورده مدبر كرده بكار برند و در قرابادين دستور تدبير آن مذكور شد

و در مقدمه اين كتاب نيز و بهترين آن سفيد باليدۀ آنست و بعد از ان مائل بزردى كه پوسيده نشده باشد زيرا كه زرد فاسد و سياه آن

و آنچه مقشر كرده مدتى مانده فاسد شده باشد خالي از سميت نمى‌باشد استعمال آن مجوز نيست

و برك آن شبيه ببرك بادنجان و از ان نازكتر و بلندى درخت آن تا بسه ذرع و در هند و بنكاله تا بدو قامت انسان ديده شده و گل آن زرد مائل به سفيدى

و ثمر خطائي و چيني آن باليده‌تر و قويتر از هندى و بكالي و سنجرى از همه ضعيف العمل‌تر است.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 426

بيد انجير ختائى درختچه‌اى است به بلندى حدود  ۴  متر. برگهاى آن بيضى، نوك‌تيز و دندانه‌دار است.

برگهاى قسمت پايين ساقه كمى گرد و قلبى‌شكل مى‌باشد.

گلهاى آن كوچك، معطر، به صورت خوشه‌اى و دو نوع نر و مادۀ آن معمولا روى يك پايه قرار دارند.

ميوۀ آن پوشينه در ابعاد يك فندق كه در داخل آن معمولا    عدد دانه جاى دارد. اين دانه‌ها كه دند ناميده مى‌شوند،

داراى مقدار زيادى روغن است و اين روغن مسهل بسيار قوى مى‌باشد. مستعمل در طب سنتى دانه و روغن دانه گياه است

و هر دانه در ابعاد يك پستۀ كوچك است كه داراى غشاى نازكى بوده و در داخل غشا مغز دانه قرار دارد. مغز شامل دو قطعۀ به هم پيوسته است مانند بادام.

مغز دند اگر تازه باشد سفيد است و وقتى كمى كهنه شد زردرنگ و اگر خيلى كهنه باشد سياه‌رنگ مى‌شود

و اگر دند پوست گرفته‌شده مدتى باقى مانده باشد اكسيده شده و فاسد مى‌شود و مصرف آن مسموميت ايجاد مى‌نمايد. طعم دانه‌ها ابتدا تلخ و سپس تند و سوزاننده است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 270

[pejuhesh237]

.منبت آن خطا و چين و هند و بنكاله و سنجرستان است .کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 426

در ايران تا حال ديده نشده است.

[pejuhesh237]

و در جوف مغز او پرده ايست و آن در سميت مثل بيش است

و به دستور پوست او و بايد جدا كردد

و هر چه بى پوست مدتى مانده باشد به دستور از سموم قتاله است .کتاب تحفه حکیم مومن طبع قدیم ص 118

دانه و روغن دند سمی می باشد.


دانه و روغن دند دو مادۀ فعال عامل وجود دارد كه يكى خاصيت مسهلى دارد ولى محرك نيست و دومى كه رزين است تحريك‌كننده و تاول‌آور مى‌باشد.

طبق مطالعات جديد روشن شده است كه در تخم دند دو مادۀ عامل كه موجب رشد تومورها مى‌شود، يافت مى‌شود.

اثر مسهلى هر قطره از روغن دند معادل اثر مسهلى  ٣٠  گرم روغن كرچك است و در مصارف داخلى نبايد مصرف شود، بخصوص براى اشخاص مبتلا به

التهاب روده، بيمارى‌هاى مثانه، زنان باردار و مبتلايان به بواسير، خوردن آن زيان‌آور حتمى است، ولى اگر اشخاص در غير موارد بالا به علت احتياج

درمانى خاصى طبق تجويز پزشك لازم باشد مصرف كنند، معمولا يكى دو قطرۀ آن تقريبا كافى است كه مخلوط با روغن كرچك خورده شود، ولى

به‌هرحال در روده‌ها توليد صدا مى‌كند و در ناحيۀ مقعد احساس سوزش مى‌شود، چون محرك و تاول‌آور است.

ماليدن آن روى پوست، پوست را قرمز مى‌كند و ادامۀ ماليدن موجب بروز تاول و تحريك شديد پوست مى‌شود، از اين خاصيت آن در بعضى موارد

روماتيسم، سياتيك، ورم مفاصل و ذات‌الريه استفاده مى‌شود.

در اين قبيل موارد براى اينكه اثر تحريكى آن كاسته شود در استعمال خارج نيز آن را با  ١٠ - ۵  برابر وزنش روغن نظير روغن زيتون مخلوط كرده

و سپس مى‌مالند.اگر اين روغن رقيق شده روى شكم زير ناف ماليده شود، خاصيت مسهلى نشان مى‌دهد.

از ريشۀ گياه در شبه‌جزيرۀ مالايا براى سقط جنين استفاده مى‌شود .کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 272

[pejuhesh237]

در اول چهارم گرم و به غايت تند و يابس كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص118

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و زبانۀ آن در آخر چهارم و با سميت کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 426

[pejuhesh237]

.و در هواى بسيار گرم و بلاد حار و يابس

و نحيف الابدان استعمال او جايز نيست كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص118

[pejuhesh237]

و اقسام او مسهل بلغم و سودا و جاذب رطوبات خام از مفاصل

و مفتح و جهة استسقأ و يرقان و نقرس و سنگ مثانه و گرده و درد كمر و وركين و ساق نافع

و طلاى او حافظ سياهى موى و مورث قرحه

و تقشر جلد و چون برلب رسد سرخى او را زايل كنند

و تکرار او موجب برص لب

و ضماد او با ماست جهة شقاق و برص حيوانات

و با ادويهء مناسبه جهة جميع اورام بارده و اوجاع مفيد

و قدر شربتش در قوى الابدان يك عدد و در غير او نصف عدديست كه با مصلحات باشد

و مضر محرورين و يك درهم او كشندهء به اسهال مفرط و قطع امعا و مغص

و مصلحش بعد از جدا كردن پرده درون او كتيرا و نشاسته و گل سرخ و يك شب در آب ليمو گذاشتن است

و معين فعل او تربد و عصارهء عافث و هليلهء كابلى

و انيسون و پياز عنصل و زعفران و بسفايج است

و بعد از خوردن آب سرد و شير و ربوب حامضه و مشوى آن را مضرت كمتر[/color] كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص118



متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


و بالجمله اكثر امراض باردۀ بلغميۀ رطوبيه را نافع خواه بتنهائي و يا با ادويۀ مناسبه و مقويه و معينۀ عمل آن

و چون حلق را مى‌سوزاند اكر بدان رسد و تا مدتى سوزش و دغدغۀ آن محسوس مى‌كردد و اكثر مردم راقي مى‌آورد بهتر آنست

جهت رفع آن حب مشوى آن را شكسته در جوف دانه كشمش و يا مويز دانه برآورده كذاشته بلع نمايند خواه بالاى آن دواى ديكر بياشامند

و يا نه و اهل هند و بنكاله مقدار كمي از آن را بقدر برداشت و آنكه اسهال كند باطفال شيرخواره اكر در مزاج‌شان سردى محسوس كردد

به آب زنجبيل تازه كه بهندى ادرك نامند و الا با شير مرضعۀ آن حل كرده در مرض ام الصبيان و مرض دبه بتحريك دال مهمله

و باى موحدۀ مشدده و ها كه در ان مرض پهلوهاى اطفال مى‌جهد و كريه و اضطراب بسيار مى‌كنند به حدى كه شير نمى‌كيرند

و در اكثر اعراض با ام الصبيان مشاركت دارد سه چهار دست اجابت نموده با فاقه مى‌آيد مجرب است و نيز در معاجين و غير آن در اكثر امراض مستعمل دارند

و كفته‌اند اكتحال به آب سائيدۀ آن در چشم مار كزيده باعث عدم تضرر از زهر آنست اما بايد كه قليلى باشد زيرا كه دند كمال مضرت بچشم دارد .

و چون كسى غير مدبر و يا مدبر آن را بسيار و زياده از مقدار مقرر بخورد كرمى كند و لذع و اسهال بسيار آورد بايد كه ماست و دوغ بياشامد

و با شير تازه دوشيده يا كره و روغن بخورد و سويق تفاح و ربوب و اقراص قابضۀ حابسه بنوشد و يا آنكه كسى پردۀ جوف آن را بخورد

و احوال او متغير شود بايد كه اولا شير تازه دوشيده با روغن كاو بخورد و قئ كند پس ادويۀ حابسۀ لزجه و مغريه مانند شيرۀ تخم خرفه

و لعاب بزر قطونا و صمغ عربي و كثيرا و نشاسته و فالودۀ برنج و جو مقشر با روغن كل و يا بادام شيرين و آب سيب و غورۀ و ربوب حامضه

و ماهى پخته با مغز تخم كدو و آب كوشت و اكر مغص و كرب عارض كردد العبۀ مقويه با ملينات مناسبه بنوشند

و حقنهاى لينه با لعبه و اشياى مغربه و روغن كل و بعد تليين شير تازه دوشيده و اغذيۀ ملينۀ جاليه مانند برك چغندر و قطف و اجاصيه و خبيصه تناول نمايد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 427

[pejuhesh237]

و اقسام او مسهل بلغم و سودا و جاذب رطوبات خام از مفاصل

و مفتح و جهة استسقأ و يرقان و نقرس و سنگ مثانه و گرده و درد كمر و وركين و ساق نافع
از نظر خواص معتقدند كه مقدار كم آن مسهل قوى بلغم، سودا، اخلاط غليظه سوخته از دماغ، مفاصل و اعماق بدن مى‌باشد

و براى استسقا، يرقان، سنگ كليه و مثانه، درد پشت، لگن خاصره، ساقها، نقرس و خلاصه اكثر بيمارى‌هاى سرد نافع است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 272


و طلاى او حافظ سياهى موى و مورث قرحه

و تقشر جلد و چون برلب رسد سرخى او را زايل كنند

و تکرار او موجب برص لب

و ضماد او با ماست جهة شقاق و برص حيوانات

و با ادويهء مناسبه جهة جميع اورام بارده و اوجاع مفيد

و قدر شربتش در قوى الابدان يك عدد و در غير او نصف عدديست كه با مصلحات باشد

و مضر محرورين و يك درهم او كشندهء به اسهال مفرط و قطع امعا و مغص

و مصلحش بعد از جدا كردن پرده درون او كتيرا و نشاسته و گل سرخ و يك شب در آب ليمو گذاشتن است

و معين فعل او تربد و عصارهء عافث و هليلهء كابلى

و انيسون و پياز عنصل و زعفران و بسفايج است

و بعد از خوردن آب سرد و شير و ربوب حامضه و مشوى آن را مضرت كمتر كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص118


براى خوردن دند اولا بايد پوست آن گرفته شود و بعدا غشاى ميانى بين دو قسمت مغز نيز برداشته شود

و  ١٢ - ١٠  ساعت در آب ليموترش خيسانده شود و با كتيرا، برگ گل سرخ، نشاسته و كمى زعفران مخلوط شود.

مقدار خيلى كمى مغز دند ممكن است در موارد لزوم خورده شود كه قطعا بايد با تجويز و زير مراقبت پزشك باشد.

مقدار خوراك در اشخاص بزرگ و قوى  ١  و حد اكثر  ٢  عدد دانه است كه به ترتيبى كه دستور داده شده، پوست آن گرفته و تهيه شود

و در ساير اشخاص تا نصف يك دانه و آن‌هم با ترتيبات فوق خورده شود.

اگر دانه را بدون اينكه تدبير كنند يعنى بدون اينكه پوست آن را بگيرند و در آب ليموترش خيس كنند و با ساير داروهاى كمكى مخلوط نمايند، خورده باشند

و يا زايد بر حد مجاز مصرف كنند، ايجاد عكس‌العمل شديد و تحريك و قى و اسهال شديد مى‌نمايد.

در اين قبيل موارد ضمن اينكه بايد به پزشك مراجعه شود، تا رسيدن پزشك بايد ماست و دوغ يا شير را با كره، روغن، شراب سيب، رب و داروهاى قابض بخورند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 272-273



متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


و بالجمله اكثر امراض باردۀ بلغميۀ رطوبيه را نافع خواه بتنهائي و يا با ادويۀ مناسبه و مقويه و معينۀ عمل آن

و چون حلق را مى‌سوزاند اكر بدان رسد و تا مدتى سوزش و دغدغۀ آن محسوس مى‌كردد و اكثر مردم راقي مى‌آورد بهتر آنست

جهت رفع آن حب مشوى آن را شكسته در جوف دانه كشمش و يا مويز دانه برآورده كذاشته بلع نمايند خواه بالاى آن دواى ديكر بياشامند

و يا نه و اهل هند و بنكاله مقدار كمي از آن را بقدر برداشت و آنكه اسهال كند باطفال شيرخواره اكر در مزاج‌شان سردى محسوس كردد

به آب زنجبيل تازه كه بهندى ادرك نامند و الا با شير مرضعۀ آن حل كرده در مرض ام الصبيان و مرض دبه بتحريك دال مهمله

و باى موحدۀ مشدده و ها كه در ان مرض پهلوهاى اطفال مى‌جهد و كريه و اضطراب بسيار مى‌كنند به حدى كه شير نمى‌كيرند

و در اكثر اعراض با ام الصبيان مشاركت دارد سه چهار دست اجابت نموده با فاقه مى‌آيد مجرب است و نيز در معاجين و غير آن در اكثر امراض مستعمل دارند

و كفته‌اند اكتحال به آب سائيدۀ آن در چشم مار كزيده باعث عدم تضرر از زهر آنست اما بايد كه قليلى باشد زيرا كه دند كمال مضرت بچشم دارد .

و چون كسى غير مدبر و يا مدبر آن را بسيار و زياده از مقدار مقرر بخورد كرمى كند و لذع و اسهال بسيار آورد بايد كه ماست و دوغ بياشامد

و با شير تازه دوشيده يا كره و روغن بخورد و سويق تفاح و ربوب و اقراص قابضۀ حابسه بنوشد و يا آنكه كسى پردۀ جوف آن را بخورد

و احوال او متغير شود بايد كه اولا شير تازه دوشيده با روغن كاو بخورد و قئ كند پس ادويۀ حابسۀ لزجه و مغريه مانند شيرۀ تخم خرفه

و لعاب بزر قطونا و صمغ عربي و كثيرا و نشاسته و فالودۀ برنج و جو مقشر با روغن كل و يا بادام شيرين و آب سيب و غورۀ و ربوب حامضه

و ماهى پخته با مغز تخم كدو و آب كوشت و اكر مغص و كرب عارض كردد العبۀ مقويه با ملينات مناسبه بنوشند

و حقنهاى لينه با لعبه و اشياى مغربه و روغن كل و بعد تليين شير تازه دوشيده و اغذيۀ ملينۀ جاليه مانند برك چغندر و قطف و اجاصيه و خبيصه تناول نمايد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 427

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.از نظر تركيبات شيميايى در مغز دانۀ گياه بيد انجير ختائى در حدود  ۵٧ - ۵۵  درصد روغن ثابت يافت مى‌شود كه به نام روغن كروتون معروف است

و تا حدود  ٣ - ٢  درصد در اسيدهاى چرب اين روغن مواد سمى يافت مى‌شود.

روغن موجود در دانۀ دند در حدود  ۴۵ - ٣٠  درصد كل دانه را كه شامل پوست و. . . است، تشكيل مى‌دهد.

اگر روغن دند به پوست بدن ماليده شود نيز ممكن است اثر مسهلى آن ظاهر شود. در روغن دند يك رزين سمى يافت مى‌شود.

علاوه بر مواد عامل دانه كه داراى خاصيت سوزندگى و تاول‌آور و مسهلى هستند و در جريان روغن‌گيرى وارد روغن مى‌شوند،

مغز دانه داراى    پروتئين سمى به نامهاى كروتون گلوبولين   ، كروتون آلبومين ، همچنين سوكروز   ، يك گلى‌كوزيد به نام كروتونوزيد و يك فيتوتوكسين   به نام

كروتونين مى‌باشد. به علاوه مواد ازته نظير دى-ريبوز   و ايزوگوانين نيز در دانۀ دند يافت مى‌شود

و در تمام اندام گياه شيرابۀ تحريك‌كننده و تاول‌آور وجود دارد، حتى در چوب آن.

در گزارش مطالعات و بررسى‌هاى ديگرى در مورد تركيبات شيميايى دانۀ دند چنين آمده است كه دانه و روغن دند هر دو سمى و تاول‌آور و مسهل قوى

هستند. در دانه و روغن دند دو مادۀ فعال عامل وجود دارد كه يكى خاصيت مسهلى دارد ولى محرك نيست و دومى كه رزين است تحريك‌كننده و تاول‌آور

مى‌باشد. علاوه بر رزين سمى، روغن دند داراى اولئيك اسيد، آراشيديك اسيد   ، لينولئيك اسيد، ميريستيك اسيد ، استئاريك اسيد، پالميتيك اسيد،

استيك اسيد، فورميك اسيد، مقدار كمى نيز از لوريك اسيد، تيگليك اسيد   ، بوتيريك اسيد و والريك اسيد مى‌باشد.

در مغز دانۀ آن علاوه بر مواد فوق دو پروتئين سمى به نامهاى كروتون آلبومين و كروتون گلوبولين و سوكروز و يك گلى‌كوزيد به نام كروتونوزيد يافت مى‌شود.

گلى‌كوزيد آن لااقل در مقدار كم، اثر فيزيولوژيكى مضرى ندارد.

در برگهاى آن هيدروژن سيانيد   و يك ترى‌تريپنوئيد يافت مى‌شود .

جديدا تصميم گرفته شده است كه روغن دند از مجموعه‌هاى دارويى حذف شود، زيرا مصرف آن با احتمال زياد ضرر دارد طبق مطالعات جديد روشن

شده است كه در تخم دند دو مادۀ عامل كه موجب رشد تومورها مى‌شود، يافت مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 272