خبّازى

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحيم

[pejuhesh237]

خبّازی

 ١ . پنيرك كبير :گياهى است از خانوادۀ Malvaceae نام علمى آن Malva sylvestris L. مى‌باشد.

2-پنيرك صغير :گياهى است از خانوادۀ Malvaceae نام علمى آن Malva rotundifolia L. مى‌باشد.

فارسی: در مازندران گياه او را بخيلك نامند . به‌طور كلى انواع آن را «پنيرك» و در شيراز «خطمى كوچك» و «نان كلاغ» و در گيلان «پين ديره» و در كتب طب سنتى انواع آن را با
نامهاى «خبّازى» ، «خيرو» و «ملوخيا»

ترکی:ايم كاجى

هندی:اين نوع كبير را به هندى «گل خيرو» و به اردو «خباجى» و در برخى از مناطق هند «خطمى» مى‌نامند.

عربی: الدهماء

یونانی:

انگلیسی:  ١ . پنيرك كبير : High Mallow و Common mallow.٢ . پنيرك صغير :Mallow

فرانسه:  ١ . پنيرك كبير :Framageon و Fausse guimauve و نوع كبير را Grande mauve و Mauve sauvage. ٢ . پنيرك صغير :La mauve ā Feuilles rondes و Petite mauve

آلمانی: malvenkraut و wilde malve

ایتالیائی:malva salvatica

[pejuhesh237]

از جنس خطميست

خبازی بری:برگش مستدير و بي مزه است و گلش كوچك و سرخ و مايل به تيرگى

و تخمش مايل به سياهى و مدور و پهن و در وسط او تعقيرى

و نبات او كوچكتر از خطمى است

خبازی بستانی: برگش دراز و گلش زرد و كوچكتر از گل خيار

و به قدر گياه پنبه می شود و تخمش سياه و دراز و شبيه به شونيز و بسيار تلخ

و غلاف او شبيه به کرم و مايل به سبزى برودت كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص 98-99

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

مولانا نفيس كفته كه سه نوع مى‌باشد

يكى بستاني و آن مخصوص با سم ملوخيه و ملوكيه است

و ديكر برى و آن دو نوع است

يكى عظيم و آن مخصوص باسم خطمي است و دوم صغير و آن مخصوص باسم خبازى است و به فارسي خيرو نامند

و از مطلق آن مراد نوع صغير برى است و بعضى مائل بسياهي و لعاب پوست بيخ و پوست ساق آن بسيار كمتر از خطمي

و در ترى و تازكى اندك لعابى دارد و چون خشك و كهنه شود با كل برطرف مى‌كردد

و يك نوع ديكر نيز ديده شده كه بركهاى آن ريزه و نرم و كل آن كوچك كه در بهار مى‌رويد و تا تابستان مى‌ماند

و نبات اين بسيار بلند نمى‌شود بلكه بعضى اندك بر زمين مفروش مى‌باشد و برك كل اينها همه سواى خطمي بلند

و سرخ مائل به بنفشي و كرنائي شكل و بعضى بزرك و بعضى كوچك و كل خطمي بزرك و مدور و پهن و بعضى سرخ

و بعضى سفيد و زرد نيز مى‌باشد چنانچه ان شاء اللّه تعالى مذكور خواهد شد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 376

 ١ . پنيرك كبير :

پنيرك گياهى است علفى پايا يا دوساله بلندى آن  ٨٠ - ۴٠  سانتى‌متر. برگها متناوب با دمبرگ بلند و با بريدگى عميق كه برگ را به  ٧ - ۵  قسمت تقسيم مى‌كند.

گلهاى آن درشت و در ماههاى ارديبهشت تا تيرماه به رنگ قرمز مايل به بنفش ظاهر مى‌شود.

ريشۀ آن عمودى كمى ضخيم گوشت‌دار سفيدرنگ و ساقۀ آن پوشيده از كرك است.

تخمدان آزاد مدوّر داراى خانه‌هاى متعدد و ميوۀ آن كپسول گرد و مدوّر است كه در خانه‌هاى متعدد و مشخص آن در هر خانه يك دانه قرار دارد. اين گياه در ايران مى‌رويد.

 ٢ . پنيرك صغير:

پنيرك صغير از نظر ارتفاع، برگ و گل در تمام قسمتها كوچكتر از پنيرك كبير است. بلندى آن در حدود يك وجب و حد اكثر تا  ۵ / ٠  متر است.

برگهاى آن گرد گلهاى آن سفيد يا رگه‌هاى قرمز يا قرمز شرابى است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 111-112

[pejuhesh237]

و خبازى بستاني در پنبه زار بسيار مي رويدكتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص 98-99

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

نوع صغیر بری:

منبت آن زمينهاى نمناك و در خريف کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 376

 ١ . پنيرك كبير:

در ايران مى‌رويد و در نواحى البرز، كرج، كن، بيلغان و در آذربايجان نزديك تبريز و در خوى در قراچال و در كوههاى گرد، در اراك،

در خراسان در كوپه‌داغ، قوچان و بين تربت حيدريه و اسدآباد مشهد و در جنوب در شيراز، در كرمان و بلوچستان ديده شده است.

 ٢ . پنيرك صغير:

اين گياه نيز در اغلب مناطق ايران مى‌رويد از جمله در دامنه‌هاى البرز، اطراف تهران، هفت حوض،

و در مناطق شمال ايران، اطراف گيلان، آستارا و در آذربايجان و دليجان و نزديك تبريز و در خوى و در مناطق مركزى ايران در اصفهان،

در سمنان، اراك و در خراسان در قوچان، كوپه‌داغ و در جنوب جزيرۀ قشم و بندرعباس و كرمان و بلوچستان به‌طور خودرو ديده مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 111-112

[pejuhesh237]

.همه اجزاء استفاده مي شود

هيج جزء آن سمي نيست

در هند از گياه پنيرك به عنوان داروى لعابدار نرم‌كننده و خنك‌كننده و تب‌بر استفاده مى‌شود

و در موارد ناراحتى‌هاى غشاهاى مخاطى مجارى ريه و مجارى مثانه و ادرار تجويز مى‌شود.

به شكل ضماد نيز در استعمال خارجى براى رفع التهابهاى پوست كاربرد دارد.

در مناطق مختلف خاور دور از برگها و گلهاى پنيرك كه داراى لعاب فراوان است براى نرم كردن سينه و به صورت غرغره براى شست‌وشوى دهان مصرف مى‌كنند

دارويى براى معالجۀ برونشيت و ورم حلق و گلو مى‌باشد .

به علاوه مدّر است و براى معده و طحال نافع مى‌باشد .

 ٣٠  گرم برگ خشك پنيرك در يك ليتر آب مى‌جوشانند و به عنوان نرم‌كننده و مسكّن مى‌خورند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد ص 113-114

[pejuhesh237]

خبازی بری: در اول سرد و تر و گويند در دويم و با بورقيّه و قوهء متضاده

خبازی بستانی :و رطوبت او زياده از برّى كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص 98-99

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

خبازی بری: در دوم و بعضى معتدل در برودت و حرارت و بعضى برى آن را مائل بحرارت دانسته‌اند کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 376

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

خبازی بری:

و ملين طبع و لطيفتر از ملوخيا و مدر بول و منضج و رادع و مفتح سدّه

و نيم رطل از طبيخ شاخ او با شكر جهة جرب و قرحهء امعأ و زحير و حرقه مثانه و بول و بحه الصوت و درد سپرز و يرقان

و طبيخ برگ و بيخ او جهة ادويه قتاله و درد گرده

و ضماد او جهة اورام حاره و شكستگى اعضا

و با نمك جهة تنقيهء نواصير چشم و بى نمك جهة التيام آن و گزيدن زنبور و مگس عسل

و با روغن زيتون جهة سوختگى آتش و باد سرخ

و ضماد خشك او با بول جهة قروح سر و رفع نخاله نافع

و تخم او سرد و تر و كثير اللعاب و مزلق و مغرّى و ملين

و جهة سرفهء گرم و خشك و قرحهء گرده و مثانه و سحج و گرفتگى آواز و تقويه امعأ و رفع لذع ادويه حاره و گزيدن رتيلا

و رفع نزله و با تخم خندقوقى برّى بالسويه جهة درد مثانه

و حقنهء او جهة سوزش امعا و رحم و مقعد

و با عسل جهة درد جگر

و ضماد او جهة اورام حاره نافع و مضر معدهء ضعيف

و مصلحش ربوب فواكه

و قدر شربتش تا پنج درهم و بدلش تخم خطمى

و قدر شربت از آب خبازى تا پنجاه درهم و او مولد رياح و مصلحش پختن او با گوشت مرغ و ادويهء حاره است

و خبازى بستاني : و ملين طبع و سينه و مهيج حرارة به سبب لطافت

و جهة خشونة سينه و تبهاى حاره تصفيه صوت نافع و مضر معدهء بارده و مصلحش ادويه حاره است

و تخم او مسهل قوى اخلاط غليظه

و مفتح سده و جهة عرق النسا و آب با شكر جهة رفع اخلاط محترقه

و مصنوع او جهة تحليل اورام و تسكين درد گزيدن عقرب نافع

و قدر شربتش دو درهمست. كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص 98-99

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

خبازی بری:

و معتدل الهضم و مدر بول و زياده‌كنندۀ شير العين

ضماد برك آن كه در دهن مضغ نموده باشند ضماد سائيدۀ آن جهت شكستكي اعضا و تحليل اورام حاره

ضماد خشك آن با بول جهت المعدة و الكبد و آلات البول و السموم

نافع الرحم جلوس در طبيخ برك آن جهت صلابت رحم و تليين اورام مقعده

و چون برك تازۀ آن را سائيده و با كره تازۀ كاوى بر بدن بمالند هيچ كزنده او را نكزد

و برك تازۀ نورستۀ كوچك نازك آن را پخته مى‌خورند و بهترين استعمال آن در ماكول طبيخ آن بالحوم طيور است


و مرخي معدۀ ضعيفه و مضر امزجۀ باردۀ رطبه مصلح آن در محرورين ترشيها و در مبرودين فلافلى و معجون كمونى

مقدار شربت از آب آن تا پنجاه درم ضماد آن بتنهائي و يا با جو مقشر جهت اورام حاره و اوجاع و اورام صلبۀ حاره

و كل آن جهت قرحۀ كرده و مثانه شربا و ضمادا و شاخهاى آن جهت وجع روده و مثانه نافع کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 376

[pejuhesh237]

خبازی بری:

و ملين طبع و لطيفتر از ملوخيا و مدر بول و منضج و رادع و مفتح سدّه

پنيرك اعتدال‌دهنده و مليّن است. اخلاط غليظه را رقيق و اخلاط خيلى رقيق را معتدل مى‌نمايد. انسداد مجارى كبد را باز مى‌كند و موجب ازدياد ترشح ادرار و شير مى‌شودکتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

و نيم رطل از طبيخ شاخ او با شكر جهة جرب و قرحهء امعأ و زحير و حرقه مثانه و بول و بحه الصوت و درد سپرز و يرقان

خوردن دم‌كردۀ شاخه و برگ آن با شكر براى سرفه و رفع خشونت صدا كه ناشى از حرارت و خشكى باشد و همچنين براى يرقان، زخم معده، شكم‌روش و سوزش مجراى ادرار مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

و طبيخ برگ و بيخ او جهة ادويه قتاله و درد گرده

و ضماد او جهة اورام حاره و شكستگى اعضا

ضماد ساييدۀ برگ آن براى شكستگى اعضا و تحليل ورمهاى گرم و گزيدن زنبور مفيد است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

و با نمك جهة تنقيهء نواصير چشم و بى نمك جهة التيام آن و گزيدن زنبور و مگس عسل

و با روغن زيتون جهة سوختگى آتش و باد سرخ

اگر با روغن زيتون مخلوط و تهيه شود براى سوختگى آتش و باد سرخ و گزيدن عقرب نافع است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

و ضماد خشك او با بول جهة قروح سر و رفع نخاله نافع

و تخم او سرد و تر و كثير اللعاب و مزلق و مغرّى و ملين

و جهة سرفهء گرم و خشك و قرحهء گرده و مثانه و سحج و گرفتگى آواز و تقويه امعأ و رفع لذع ادويه حاره و گزيدن رتيلا

تخم پنيرك سرد و تر است و داراى لعاب زيادى است و براى سرفه‌هاى گرم و خشك، گرفتگى آواز، تقويت روده‌ها، لينت شكم، زخم كليه و مثانه و رفع سوزش داروهاى گرم

و ضماد تخم و برگ آن براى گزيدن زنبور مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

و رفع نزله و با تخم خندقوقى برّى بالسويه جهة درد مثانه

و حقنهء او جهة سوزش امعا و رحم و مقعد

تنقيۀ آن براى رفع سوزش روده‌ها، رحم و مقعد

و با عسل جهة درد جگر

و ضماد او جهة اورام حاره نافع و مضر معدهء ضعيف

و مصلحش ربوب فواكه

و ضماد تخم آن با جو پوست گرفته براى ورمهاى گرم و دردناك سفت نافع است.

تخم آن براى معده‌هاى ضعيف مضرّ است براى رفع عوارض تخم آن بايد از ربّ ميوه يا كمپوت ميوه استفاده كرد. مقدار خوراك از تخم آن تا  ٢٠  گرم است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

و قدر شربتش تا پنج درهم و بدلش تخم خطمى

و قدر شربت از آب خبازى تا پنجاه درهم و او مولد رياح و مصلحش پختن او با گوشت مرغ و ادويهء حاره است

و خبازى بستاني : و ملين طبع و سينه و مهيج حرارة به سبب لطافت

و جهة خشونة سينه و تبهاى حاره تصفيه صوت نافع و مضر معدهء بارده و مصلحش ادويه حاره است

و تخم او مسهل قوى اخلاط غليظه

و مفتح سده و جهة عرق النسا و آب با شكر جهة رفع اخلاط محترقه

و مصنوع او جهة تحليل اورام و تسكين درد گزيدن عقرب نافع

و قدر شربتش دو درهمست. كتاب تحفه حكيم مومن-طبع قديم-ص 98-99

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

خبازی بری:

و معتدل الهضم و مدر بول و زياده‌كنندۀ شير العين

ضماد برك آن كه در دهن مضغ نموده باشند ضماد سائيدۀ آن جهت شكستكي اعضا و تحليل اورام حاره

ضماد خشك آن با بول جهت المعدة و الكبد و آلات البول و السموم

نافع الرحم جلوس در طبيخ برك آن جهت صلابت رحم و تليين اورام مقعده

ضمادى كه از ريشه و برگ آن تهيه شود براى درد پشت مفيد است. نشستن در آب دم‌كردۀ برگ آن براى نرم كردن ورمهاى مقعد و استحكام عضلات رحم نافع است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

و چون برك تازۀ آن را سائيده و با كره تازۀ كاوى بر بدن بمالند هيچ كزنده او را نكزد

و برك تازۀ نورستۀ كوچك نازك آن را پخته مى‌خورند و بهترين استعمال آن در ماكول طبيخ آن بالحوم طيور است


و مرخي معدۀ ضعيفه و مضر امزجۀ باردۀ رطبه مصلح آن در محرورين ترشيها و در مبرودين فلافلى و معجون كمونى

مقدار شربت از آب آن تا پنجاه درم ضماد آن بتنهائي و يا با جو مقشر جهت اورام حاره و اوجاع و اورام صلبۀ حاره

و كل آن جهت قرحۀ كرده و مثانه شربا و ضمادا و شاخهاى آن جهت وجع روده و مثانه نافع کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 376

خوردن دم‌كردۀ گل پنيرك براى زخم كليه و مثانه نافع است و اگر از سرشاخه‌هاى گلدار آن استفاده شود براى درد روده و مثانه مفيد است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

دم‌كردۀ گل پنيرك: ١٠  گرم گل پنيرك را در  ١  ليتر آب جوش دم كرده و صاف نمايند و به عنوان نرم‌كنندۀ سينه و ساير خواص آن بتدريج فنجان فنجان بياشامند. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 114

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.از نظر تركيبات شيميايى در برگهاى پنيرك كبير تانن يافت مى‌شود

و به علاوه در برگها در حدود  ٠١٨ / ٠  درصد يك مادۀ فعّال وجود دارد كه محرّك عضلات صاف رحم و روده‌ها مى‌باشد. .

طبق گزارش ديگرى در گل پنيرك مقدار كمى مادۀ رنگى به نام مالوين   يافت مى‌شود كه در اثر هيدروليز به گلوكوز و مالوى‌نين   تجزيه مى‌شود.

در تمام اندام گياه مقدار قابل ملاحظه‌اى در حدود  ٢٠ - ١۵  درصد لعاب وجود دارد

و مطالعات ديگرى نشان مى‌دهد كه لعاب گلهاى پنيرك شامل مواد ال-آرابينوز  ٣ ، ال-رامنوز  ۴ ، دى-گالاكتورونيك اسيد و. . .

مى‌باشد. در برگهاى پنيرك نيز مقدار زيادى لعاب وجود دارد كه در آن ويتامينهاى B ٢ ، B ١ ، A و C مشخص شده است و لعاب آن اثر نرم‌كنندۀ مدفوع را در روده‌هاى بزرگ دارد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد6 ص 113