هليون

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

هليون‏

به فتح ها و سكون لام و ضم ياى مثناة تحتانيه و سكون واو و نون لغت رومى است

و اهل مغرب اسفراج و به فرنگى سپارك و به هندى ناكرون نامند و هليون دشتى را اسبا اغوس گويند.

گياهى است از خانوادۀ Asparagaceae نام علمى آن Asparagus officinalis L. مى‌باشد.


فارسی:مارچوبه، هليون و هلگون

عربی:«خشب الحيه

یونانی:

انگلیسی:Asparagus

فرانسه:Asperge و Asperge commune

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

ساق و برگش مانند كبر و با شير قليلى

و گلش مايل به سفيدى و تخمش از قرطم كوچكتر و با صلابت کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص262

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

نباتى است بستانى و غير بستانى.

صنف بستانى را به ديار مصر در بساتين مى‏نشانند برگ آن شبيه به برگ اسپست است

و نبات آن بى‏خار و آن مدور در خامى سبز و بعد از رسيدن بنفش مى ‏گردد

و منقط به نقطه‏هاى زرد و زرافشان و در جوف آن سه عدد تخم شبيه به حب النيل و صلب در سه ضلع

و صنف دويّم خاردار و اين را به عجمى اندلس اسيرعين نامند

و گفته‏اند برگ اين شبيه به برگ رازيانه است

و ابن مؤلف گفته كه هليون اغلب از بيخ درخت انار رويد و بر درخت انار پيچيده شود و سخرى نيز مى ‏باشد.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 790

مارچوبه گياهى است علفى چندساله كه قسمت زيرزمينى آن شامل يك تودۀ گوشتى است

كه چندين جوانه در قسمت فوقانى آن و تعداد زيادى ريشكهاى پراكنده و نسبتا ضخيم در قسمت زير آن قرار دارد.

ساقه‌هاى نرم و ترد و گوشتى كه اوايل بهار از اين قسمت زيرزمينى خارج مى‌شود همان قسمت قابل مصرف و خوراكى آن است كه مارچوبه ناميده مى‌شود.

اين ساقه‌هاى جوان يكساله كه به ارتفاع  ۵ / ١ - ١  متر مى‌رسد،

اگر به‌طور آزاد به خود رها شوند خيلى شاخه‌شاخه و منشعب مى‌شوند بطورى كه انشعابات نازك و سبز شاخه‌هاى آن اغلب با برگ اشتباه مى‌شوند.

برگهاى آن به صورت فلسهاى مثلثى سبز روى سطح جدار خارجى ساقه نمايان شده و شاخه‌ها از بغل آنها بيرون مى‌آيند.

گلهاى آنكه در اوايل تابستان ظاهر مى‌شوند به رنگ سبز و زرد و شبيه لاله كوچك است.

ميوۀ آن كروى به قطر  ۶ - ۵  ميلى‌متر، پس از رسيدن قرمز رنگ مى‌شود و در داخل آن دانه‌هاى مثلثى سياه مارچوبه قرار دارند.

تكثير مارچوبه از طريق كشت تخم يا دانه‌هاى آن انجام مى‌شود.

معمولا دانه‌ها را مدت دو هفته قبل از كاشت لاى پارچه مرطوبى كنار يك بخارى مى‌گذارند كه در اين مدت  ١۵  روز جوانه زدن آن تسريع شود

و اوايل بهار روى خطوطى به فاصله  ٣٠  سانتى‌متر در خزانه كاشته و روى دانه‌ها كه نزديك به هم با فاصلۀ  ۵  سانتى‌مترى قرار دارند در حدود  ٢  سانتى‌متر خاك ريخته مى‌شود.

در سال بعد نهالهاى يكساله قوى كه هريك داراى چند جوانۀ خوب و ريشه‌اى قوى هستند از خزانه به محل مزرعه اصلى براى كاشت منتقل

و روى خطوطى با فاصلۀ يك متر و فاصله بين بوته‌ها  ۵ / ٠  متر كاشته مى‌شوند.

چون مارچوبه چند سال در زمين مى‌ماند خاك مزرعه بايد خوب شخم عميق خورده و كود كافى داده شده باشد.

برداشت ساقه‌هاى مارچوبه همه‌ساله در اوايل پاييز و اوايل زمستان شروع مى‌شود

و ساقه‌ها از چند سانتى‌مترى بالاى خاك قطع مى‌شوند پس از آن خاك در فاصلۀ بين بوته‌ها و خطوط كاشت خوب زيرورو شده و كود داده

مى‌شود و به اين ترتيب ضمن اينكه پاى بوته‌ها خاك داده مى‌شود،

مزرعه نيز براى رشد گياه در سالى كه در پيش دارند آماده مى‌شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 271-272

[pejuhesh237]

.مارچوبه در آذربايجان، خوى، تبريز، و در مناطق مختلفۀ البرز و در جلفاى اصفهان،

اراك، كرمانشاه و در جنوب ايران و در بهارلو شيراز مى‌رويد و در برخى مناطق پرورش داده مى‌شود کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 272

[pejuhesh237]

همه اجزاء استفاده مي شود،مارچوبه شاخه گلدار گل ميوه بوته جوان ريشه‌دار ساقه خوردنى آن

هيج جزء آن سمي نيست.

در هند: مارچوبه مدر است و بويژه قسمت زيرزمينى و ريشۀ آن بيشتر از ساقۀ آن مدر است

و در موارد استسقا و ضعف عمل مثانه، زردى و تقويت قلب و تقويت نيروى جنسى مفيد مى‌باشد

ولى براى اشخاص مبتلا به التهاب مجراى ادرار و خيلى عصبانى و مبتلايان به روماتيسم حاد و سنگ كليه تجويز نمى‌شود

زيرا آثار ناراحت كننده و تشديدكنندۀ بيمارى دارد. از دم‌كردۀ ريشۀ آن در موارد يرقان و خستگى و ضعف كبد در اثر هجوم الدم مى‌خورند.

در چين و ژاپن و كره و هندوچين بيشتر از گونه A. Cochinchinensis) Lour. (Merr.

كه مترادفهاى آن A. Lucidus Lindl. و Melanthinum Cochinchinensis Lour. مى‌باشد، به عنوان دارو در موارد مختلف استفاده مى‌شود.

معمولا ساقۀ زيرزمينى و ريشه‌هاى ضخيم آن را در زمستان جمع‌آورى كرده و قبل از خشك شدن مى‌جوشانند

و در حالى كه هنوز گرم است پوست آن را مى‌كنند و با دود گوگرد آن را سفيد كرده و  ٢۴  ساعت مى‌گذارند خشك شود.

اين دارو داراى طعم شيرين و پس از اندك زمانى طعم آن كمى تلخ مى‌شود و براى تقويت به عنوان تونيك براى زنان و مخصوصا براى

تسكين سرفه ناشى از ناراحتى‌ها و براى اخلاط خونى و خشكى گلو و يبوست تجويز مى‌شود . ساير خواص آن مدر، تب‌بر ضد سرفه

سينه‌اى و محرك اعصاب مى‌باشد. در هندوچين برگهاى آن و گلهاى گياه را له كرده و مدت يك شب مى‌گذارند بماند

و پس از آن با فشار عصاره و شيرۀ آن را مى‌گيرند و با كمى عسل مخلوط كرده مى‌خورند

براى بند آوردن اسهال و اسهال خونى مفيد است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 274

[pejuhesh237]

در دويم گرم و در اول تر و بيخش در دويم خشك
و در اول گرم و برّى او را خشكى غالب تر کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص262

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و هليون مفتح سدهء جگر و مدر بول و مبهى و محلل نفخ

و غذائية او غالب و هاضم و مغير رايحهء بول و عرق و مفتت حصاة

و جهة درد سينه و ظلمة بصر و درد ريه و استسقا

و طبيخ او ملين طبع و رافع درد امعا

و با شراب جهة سم رتيلا و تقطير البول

و مضمضهء او جهة درد دندان نافع و مداومة او مبهتج درد مفاصل

و مفسد طعام و مغثى و مصلحش (+عسل) و گويند او كشندهء سگ است

و تخمش مفتح سدهء سپرز و با عسل و روغن بلسان مخرج حصاة

و فرزجهء او مدر حيض و در ادرار قويتر از هليون

و قدر شربتش تا دو مثقال و مضر سر و مصحلش عسل است

و بيخش مسكن درد دندان و طبيخ او به تنهائى

و با عسل و تخم خربزه منقى گرده و مثانه و مجارى بول و مخرج سنگ و ريگ آن

و مضر ريه محرورين و مصلحش سكنجبين

و قدر شربتش تا سه درهمست

و در فلاحت مذكور است كه چون شاخ حيوانات را دفن كرده

مكرر آب دهند هلیون مي رويد و از مجربات شمرده اند .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص262

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

آشاميدن آن جهت ظلمت بصر و ابتداى نزول آب در چشم و درد سينه و ريه و پهلو و استسقا.

ملاصق معده و رافع درد امعا و مهيج باه و مدر بول

و آشاميدن آن ناشتا مفتت حصات و زايل كننده علل گرده و مثانه.

آشاميدن طبيخ آن با شراب جهت نهش رتيلا.

المضار: اكثار آن مضر رأس، مصلح آن عسل و مداومت بر آن مهيج درد مفاصل

و بالخاصيت مفسد طعام و مغثى، مصلح آن در مبرودين عسل

و در محرورين جوش نمودن آن در سركه و مرى نيز

و طبيخ آن در شير براى محرورين و با گوشت تنها مقوى باه بيشتر از مفرد آن

و همچنين معمول آن با بيضه و ريختن آبى كه در آن جوش نموده باشند

اول بار پس پختن با آب تازه جهت آنكه آب اول آن حاد بشع مغثى است

و همچنين سكنجبين مصلح آنست در محرورين و در مبرودين و مشايخ احتياج به اصلاح چندان نيست.

و زنان مصر تخم آن را كوبيده نرم سوده بر تخم مرغ نيمبرشت پاشيده نيم گرم مى‏آشامند به گمان آنكه مسمن بدن است

مقدار شربت آن‏: تا دو مثقال.

بدل آن‏: حنظل.

و گذاشتن ساييده آن مسكن درد دندان غير فاسد و كننده فاسد آن

و تعليق خشك آن مسكن درد دندان و باعث كندن آن است به آسانى بى ‏وجع و الم

و مضمضه به طبيخ بيخ آن با سركه جهت درد دندان کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 790

[pejuhesh237]

و هليون مفتح سدهء جگر و مدر بول و مبهى و محلل نفخ

و غذائية او غالب و هاضم و مغير رايحهء بول و عرق و مفتت حصاة

و جهة درد سينه و ظلمة بصر و درد ريه و استسقا

و طبيخ او ملين طبع و رافع درد امعا

و با شراب جهة سم رتيلا و تقطير البول

و مضمضهء او جهة درد دندان نافع و مداومة او مبهتج درد مفاصل

و مفسد طعام و مغثى و مصلحش (+عسل) و گويند او كشندهء سگ است

و تخمش مفتح سدهء سپرز و با عسل و روغن بلسان مخرج حصاة

و فرزجهء او مدر حيض و در ادرار قويتر از هليون

و قدر شربتش تا دو مثقال و مضر سر و مصحلش عسل است

و بيخش مسكن درد دندان و طبيخ او به تنهائى

و با عسل و تخم خربزه منقى گرده و مثانه و مجارى بول و مخرج سنگ و ريگ آن

و مضر ريه محرورين و مصلحش سكنجبين

و قدر شربتش تا سه درهمست

و در فلاحت مذكور است كه چون شاخ حيوانات را دفن كرده

مكرر آب دهند هلیون مي رويد و از مجربات شمرده اند .کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص262

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:


آشاميدن آن جهت ظلمت بصر و ابتداى نزول آب در چشم و درد سينه و ريه و پهلو و استسقا.

ملاصق معده و رافع درد امعا و مهيج باه و مدر بول

و آشاميدن آن ناشتا مفتت حصات و زايل كننده علل گرده و مثانه.

آشاميدن طبيخ آن با شراب جهت نهش رتيلا.

المضار: اكثار آن مضر رأس، مصلح آن عسل و مداومت بر آن مهيج درد مفاصل

و بالخاصيت مفسد طعام و مغثى، مصلح آن در مبرودين عسل

و در محرورين جوش نمودن آن در سركه و مرى نيز

و طبيخ آن در شير براى محرورين و با گوشت تنها مقوى باه بيشتر از مفرد آن

و همچنين معمول آن با بيضه و ريختن آبى كه در آن جوش نموده باشند

اول بار پس پختن با آب تازه جهت آنكه آب اول آن حاد بشع مغثى است

و همچنين سكنجبين مصلح آنست در محرورين و در مبرودين و مشايخ احتياج به اصلاح چندان نيست.

و زنان مصر تخم آن را كوبيده نرم سوده بر تخم مرغ نيمبرشت پاشيده نيم گرم مى‏آشامند به گمان آنكه مسمن بدن است

مقدار شربت آن‏: تا دو مثقال.

بدل آن‏: حنظل.

و گذاشتن ساييده آن مسكن درد دندان غير فاسد و كننده فاسد آن

و تعليق خشك آن مسكن درد دندان و باعث كندن آن است به آسانى بى ‏وجع و الم

و مضمضه به طبيخ بيخ آن با سركه جهت درد دندان [color=#FF00FF]کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 790




ريشه آن مدر است و خوردن آن براى افزايش ديد چشم و متوقف كردن آب در آغاز آب آوردن چشم (آب سفيد)

و درد سينه و ريه و استسقا مفيد است. خوردن پختۀ آن ملين است و قى‌آور بلغم لزج معده و رافع درد روده‌ها و مدر مى‌باشد.

اسراف در خوردن آن مضر است و ايجاد درد مفاصل مى‌كند

به اين جهت سردمزاجان بايد آن را با عسل بخورند و گرم‌مزاجان در سركه بجوشانند.

دم‌كردۀ ريشۀ مارچوبه به مقدار  ٢٠  گرم در هزار گرم آب‌جوش تهيه مى‌شود،

مقدار خوراك آن يك فنجان يا دو فنجان به عنوان مدر و مسكن قلب خورده مى‌شود.

تهيۀ شربت از شاخه‌هاى جوان مارچوبه

عصارۀ ساقه‌هاى جوان مارچوبه  ٣٠  واحد كه با حرارت صاف شده باشد گرفته

و  ١٨  واحد قند در حمام ماريه با آن مخلوط و حل كنند

مقدار خوراك از اين شربت  ١٠٠ - ٢٠  گرم است كه به عنوان شربت مدر و آرام‌بخش قلبى مصرف مى‌شود[/color]. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 274-275

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.از نظر تركيبات شيميايى در مارچوبه وجود مواد شيميايى آسپاراژين و تايروزين و به علاوه اسانس روغنى فرار تأييد شده است.

در قسمت زيرزمينى آن ساكاروز و كولين و آرابينوز  و در فاصلۀ بين اوايل زمستان تا اوايل بهار آسپاراگوز وجود دارد.

در دانه‌هاى گياه يك روغن ثابت به رنگ قرمزرنگ مايل به زرد قابل استخراج در حدود  ١۵  درصد وجود دارد.

در هريك صد گرم ساقه‌هاى خوردنى مارچوبه خام مواد زير موجود است:

آب  ٩١  گرم، پروتئين  ۵ / ٢  گرم، چربى  ٢ / ٠  گرم، هيدراتهاى كربن  ٣ / ۴  گرم، خاكستر  ۶ / ٠  گرم، كلسيم  ٢٢  ميلى‌گرم، فسفر  ۶٢ 

ميلى‌گرم، آهن  ١ / ١  ميلى‌گرم، سديم  ٢  ميلى‌گرم، پتاسيم  ٢٧٨  ميلى‌گرم، ويتامين A  ٩٠٠  واحد بين المللى، تيامين  ١٨ / ٠  ميلى‌گرم،

رايبوفلاوين  ٢ / ٠  ميلى‌گرم، نياسين  ۵ / ١  ميلى‌گرم و ويتامين C 33 ميلى‌گرم.

در هريك صد گرم ساقه‌هاى خوردنى مارچوبه كه با آب كمى پخته شده مواد زير موجود است:

آب  ٩٣  گرم، پروتئين  ٢ / ٢  گرم، چربى  ٢ / ٠  گرم، هيدراتهاى كربن  ٩ / ٢  گرم، خاكستر  ۴ / ٠  گرم، كلسيم  ٢١  ميلى‌گرم، فسفر  ۵٠ 

ميلى‌گرم، آهن  ۶ / ٠  ميلى‌گرم، سديم  ١  ميلى‌گرم، پتاسيم  ١٨٣  ميلى‌گرم، ويتامين A  ٩٠٠  واحد بين المللى، تيامين  ١۶ / ٠  ميلى‌گرم،

رايبوفلاوين  ١٨ / ٠  ميلى‌گرم، نياسين  ۴ / ١  ميلى‌گرم و ويتامين C 26 ميلى‌گرم. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 1 ص 272-273