فوه

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

فوه

گياهى است از خانوادۀ Rubiaceae نام علمى آن Rubia tinctorium L. و مترادفهاى آن Rubia sylvestris Mill.

و Rubia tinctoria Salisb. مى‌باشد.

روناس و اسامى فارسى و قديمى عربى يادشده به خود گياه روناس

و در عين حال به ريشۀ روناس و به رنگ قرمزى كه از آن گرفته مى‌شود، اطلاق مى‌شود.

فارسی: «رودك» و «روناس» گفته مى‌شود. در بلوچستان با نام محلى «سورچاه» و «پاس كوه» و در حريرود «رودانگ» شناخته مى‌شود.

در كتب طب سنتى با نامهاى «فوّه» ، «عروق الصباغين» و «فوة الصبغ» نام برده شده است.

عربی:

یونانی:

انگلیسی:Madder

فرانسه: Garance و Rouge de teinturiers

آلمانی:

ایتالیائی:

[pejuhesh237]

بيخیست سرخ

و فوه الصبغ نامند برى و بستانى می باشد

و ثمر او مدور و بعد از رسيدن سياه می شود کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص -198

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

مستعمل صباغان در رنگ ثياب

و نبات آن كوچك و خشن و از يك شاخ زياده ندارد و برگ‏هاى آن مستدير

و ثمر آن در ميان برگ‏ها مجتمع و در آن تخم آن و مستعمل بيخ آن و بهترين آن تازه و رنگين و سرخ آن.کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 599

روناس گياهى است علفى و چندساله به بلندى تا  ٢  متر، داراى ساقه‌اى پوشيده از خارهاى ريز و كج با مقطع چهارگوش.

برگهاى آن به صورت گروهى از چند برگ به شكل چتر از هر نقطۀ ساقه و دور آن بيرون مى‌آيد، بيضى،

نوك‌تيز كه منتهى به خارهايى مى‌شود. گلها كوچك به رنگ زرد مايل به سبز و ميوۀ آن گوشتى با غشاى كمى ضخيم.

ريشۀ آن كه قسمت اساسى مورد استفاده در اين گياه است به رنگ سرخ تيره، طويل استوانه‌اى به حجم يك قلم تحرير،

رنگ داخل آن سرخ روشن و طعمى تلخ و گس دارد.

از ريشه يا ساقه‌هاى زيرزمينى آن مادۀ رنگى به نام آليزارين   گرفته مى‌شود

و چون اين ماده در ريشه‌هاى  ٣ - ٢  ساله توليد مى‌شود،

بنابراين اگر منظور استفاده از رنگ ريشه باشد بايد از ريشه‌هاى  ٣  ساله و بالاتر استفاده شود.

روناس از طريق كاشت بذر آن تكثير مى‌شود. خاك مزرعه بايد در پاييز شخم عميق خورده باشد و در بهار نيز يك شخم سطحى مى‌زنند

و بذر را مى‌كارند. مقدار بذر  ٧٠ - ۶٠  كيلوگرم در هكتار كافى است.

فاصلۀ بين خطوط كاشت  ٢۵  سانتى‌متر و بين بوته‌ها  ۵ - ۴  سانتى‌متر باشد.

در دورۀ رويش تابستان بايد آبيارى شود و در اوايل زمستان پاى بوته‌ها را بايد خاك داد.

در سال بعد وقتى گل دادن شروع مى‌شود مى‌توان به قطع برگ و گل آن اقدام نمود.

قبل از زمستان سال دوم نيز بايد پاى بوته‌ها را خاك داد و در مرداد سال بعد مى‌توان به كندن ريشه‌ها اقدام نمود.

البته اگر بذر در خزانه كاشته شود و گياه از خزانه به زمين اصلى منتقل شود، يك سال رشد گياه تسريع مى‌شود. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 5 ص 296-297

[pejuhesh237]

.منبت آن سنگلاخها و زمينهاى صلب کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 599

رنگ روناس از زمانى كه رنگ آنيلين   كشف شد تا حدود زيادى اهميت خود را از دست داده است.

اين گياه به‌طور وحشى در مناطق مديترانه‌اى اروپا، آسيا، افريقاى شمالى و قفقاز انتشار دارد.

در ايران در بيشتر نواحى كشور در رى، دماوند، و در مناطق غربى در اراك، تبريز و خوى و يزدخاست،

ديلمان، بلوچستان و هريرود و ساير مناطق مى‌رويد. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 5 ص 297

[pejuhesh237]

همه اجزاء استفاده مي شود،

هيج جزء آن سمي نيست


و مستعمل صباغان کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص -198

در اروپا از گياه روناس به عنوان قابض و مدّر استفاده مى‌شود.

ريشۀ آن مشهور است كه داراى خاصيت قاعده‌آور و مدّر مى‌باشد.

ريشۀ روناس به‌طور كلى از ريشه‌هاى مفتّح يعنى بازكنندۀ انسداد و گرفتگى‌هاى مجارى است به همين علت مدّر است

و از عواملى است كه در موارد بيمارى نرمى استخوان يا راشى‌تيسم استعمال مى‌شود.

معمولا پس از خوردن روناس استخوانها رنگين مى‌شود و مادۀ رنگين از طريق ادرار از بدن خارج مى‌شود.

مقدار خوراك ساييدۀ ريشۀ روناس به‌طور گرد از  ۴ - ٢  گرم و در دم‌كرده  ٢٠  گرم آن را در  ١٠٠٠  گرم آب جوش دم مى‌كنند.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 5 ص 298

[pejuhesh237]

در دويم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص -198

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و مفتح سدد و مدر بول و حيض و شير و عرق

و مقوى معده و مسقط جنين

و طبيخ او با عسل جهة عرق النسا و درد ورک و سستى اعضا و يرقان و فالج

و با سكنجبين جهة سدهء جگر و سپرز نافع و مضر مثانه

و مورث بول الدم و مصلحش كثيرا و مضر سر

و مصلحش انيسون و قدر شربتش يك مثقال

و در مطبوخات تا سه مثقالست و بايد شارب او هر روز به حمام رود

و برگ و شاخ و ثمر او را به مجموعه رافع سم هوام است

و هر جزوى بتنهائى اين اثر ندارد و ثمرش در ازالهء سپرز نافع

و مضر مثانه مانند ساير اجزا و حمول او مدر حيض و مخرج جنين و مشيمه

و ضمادش جهة فالج و ساير امراض باردهء اعصابى و بهق و قوبا و سعفه و خزاز

و اثار جلد از ضربه و سقطه نافع و بدلش كبابه و نزد بعضى نصف او سليخه و ثلث او مويز سياه است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص -198


متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و با سكنجبين نيز جهت تفتيح سده جگر و سپرز و يك درم آن با دو درم ريوند چينى با يك پياله نبيذ جهت ضربه و سقطه

و ثمر آن با سكنجبين جهت ازاله سپرز و تنقيه جگر و تفتيح سده آن هر دو

و ضماد بيخ آن با عسل جهت كلف و لك‏هايى كه در صورت از آفتاب به هم رسيده باشد


خوردن ساييده آن با طعام به جهت گزيدن سگ ديوانه و برگ و شاخ

و ثمر آن به تمامى رافع سم هوام و هر جزوى از آن به تنهايى نيز همين اثر دارد.

و تعليق نبات آن به تمامى ساق و برگ و گل و ثمر و بيخ در خانه جهت دفع چشم بد

و مربوط آن در پارچه قرمزى بر گردن حيوانات مانع حدوث امراض و مجفف و جالى قروح و جرب آنها است.

کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 599

[pejuhesh237]

و مفتح سدد و مدر بول و حيض و شير و عرق

و مقوى معده و مسقط جنين

و طبيخ او با عسل جهة عرق النسا و درد ورک و سستى اعضا و يرقان و فالج


. خوردن آن با عسل براى فلج، بى‌حسّى عضو، لقوه، سستى اعضا، يرقان، تقويت معده، ازدياد ترشح ادرار غليظ،

ازدياد ترشح شير و عادت ماهيانه و همچنين سياتيك نافع است

و با سكنجبين جهة سدهء جگر و سپرز نافع و مضر مثانه


با سكنجبين براى باز كردن گرفتگى‌هاى كبد و طحال نافع است

و مورث بول الدم و مصلحش كثيرا و مضر سر

و مصلحش انيسون و قدر شربتش يك مثقال

و در مطبوخات تا سه مثقالست و بايد شارب او هر روز به حمام رود


. روناس مضّر مثانه است چون ترشح ادرار را خيلى با فشار زياد مى‌كند و ممكن است ايجاد خون در ادرار كند از اين نظر بايد با كتيرا خورده شود. چون براى سر نيز مضّر است بايد با

انيسون خورده شود. مقدار خوراك آن تا  ۴  گرم از جرم ريشه و در دم‌كرده‌ها  ١۵ - ١٠  گرم در  ١٠٠٠  گرم آب جوش است.

پس از خوردن آن بايد مرتبا حمام كرد


و برگ و شاخ و ثمر او را به مجموعه رافع سم هوام است

. برگ و شاخه و ميوۀ آن همه دافع سموم گزندگان است

و هر جزوى بتنهائى اين اثر ندارد و ثمرش در ازالهء سپرز نافع

و مضر مثانه مانند ساير اجزا و حمول او مدر حيض و مخرج جنين و مشيمه

و ضمادش جهة فالج و ساير امراض باردهء اعصابى و بهق و قوبا و سعفه و خزاز

و اثار جلد از ضربه و سقطه نافع و بدلش كبابه و نزد بعضى نصف او سليخه و ثلث او مويز سياه است کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص -198


. ضماد آن براى فلج و ساير بيمارى‌هاى سرد مربوط به اعصاب، كچلى، قوبا كه نوعى بيمارى خارش پوست است

و رفع عوارض حاصله در پوست در اثر ضربه و كوفتگى مفيد است.

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

و يك درم آن با دو درم ريوند چينى با يك پياله نبيذ جهت ضربه و سقطه

و ثمر آن با سكنجبين جهت ازاله سپرز و تنقيه جگر و تفتيح سده آن هر دو

و ضماد بيخ آن با عسل جهت كلف و لك‏هايى كه در صورت از آفتاب به هم رسيده باشد


خوردن ساييده آن با طعام به جهت گزيدن سگ ديوانه و برگ و شاخ

و ثمر آن به تمامى رافع سم هوام و هر جزوى از آن به تنهايى نيز همين اثر دارد.

و تعليق نبات آن به تمامى ساق و برگ و گل و ثمر و بيخ در خانه جهت دفع چشم بد

و مربوط آن در پارچه قرمزى بر گردن حيوانات مانع حدوث امراض و مجفف و جالى قروح و جرب آنها است.

کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 599

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.از نظر تركيبات شيميايى در ريشۀ روناس مواد آليزارين، پورپورين   ، روبيادين ، مقدارى گلوكوز، مواد پكتيك، رزين،

كمى مواد چرب و. . . وجود دارد. مقدار قند ريشۀ روناس نسبتا زياد است

به همين جهت اگر آن را در آب بگذارند توليد الكل و اسانسى به نام اسانس روناس مى‌نمايد.

در گزارش ديگرى آمده است كه در عصارۀ خشك آن آنتراگلى‌كوزيد  مشخص شده است..

آليزارين با دى‌اوكسى آنتراكينون   به فرمول C ١۴  H ٨  O ۵  به رنگ قرمز و پورپورين به نام ترى‌اوكسى آنتراكينون به فرمول C ١۴  H ٨  O ۵  به رنگ

زرد نارنجى مى‌باشد.

آليزارين براى تهيۀ رنگ ثابت پشم در صنعت قالى‌بافى و پارچه‌بافى مصرف دارد و در حال حاضر به‌طور صنعتى تهيه مى‌شود.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 5 ص 298