شقایق

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

شقایق

گياهى است از خانوادۀ خشخاش Papaveraceae ، نام علمى آن Papaver rhaeas L. است كه آن را P. rhoeas نيز مى‌نويسند.

آن را شقايق النعمان و به لاطينى به ياى دراز اتيلم يعنى گلى كه رنگ او زود متغير مى‏ شود

و به لغت كستيلان امايلس و به فارسىنامند و در وجه تسميه و نسبت آن به نعمان گفته‏اند براى مشابهت رنگ آن به شقيق برق است

و نيز گفته‏اند شبيه است به خون كه سرخ است و خون را نعمان نامند

و نيز گفته‏اند چون نعمان بن منذر آن را بسيار دوست مى‏داشت و اول كسى بود كه در خورنق اطراف قصر خود كاشته بود

و نيز گفته‏اند كه چون او آن را بسيار در خضابات استعمال مى‏ نمود لهذا موصوف بدان نموده‏اند.

فارسی: لاله «شقايق» و «شقايق سرخ»

عربی:خشخاش بستانی و خشخاش منثور

یونانی:

انگلیسی:Corn poppy و Red poppy

فرانسه:Coquelicot و Ponceau و Pavot rouge

آلمانی:feldmohn و klatschmohn

ایتالیائی:bambagelle و rosolaccio

[pejuhesh237]

و او برى و بستانى میباشد شبيه به نبات خشخاش

و برگ بستانى از آن كوچكتر و ثمر دانه اش مثل خشخاش كوچكى کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 166

[color=#8000BF]متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود با اين اضافات:

[/color]
نباتى است شبيه به خشخاش در نبات و برگ و گل و ثمر و دانه الا آنكه از آن در همه چيز كوچك‏تر

و تخم آن ريزه‏ تر

و برّى و بستانى مى ‏باشد:

و برگ بستانى آن از برّى ريزه ‏تر و گل آن اكثر پنج برگ و صد برگ كه هزارا نامند نيز مى‏ شود و الوان و افشان نيز کتاب مخزن الادویه طبع قدیم ص 497

شقايق سرخ گياهى است علفى يكساله كه از آن يك عصارۀ شيرينى ترشح مى‌شود.

گلهاى آن درشت در انتهاى ساقۀ گل‌دهنده و به رنگ سرخ زنده كه اغلب لكۀ سياهى در ته جام آن ديده مى‌شود.

بلندى آن تا يك متر مى‌رسد. برگها و ساقۀ آن پوشيده از كرك و تار مى‌باشد.

برگها با بريدگى‌هاى عميق و دندانه‌دار، شكل كلى آنها مانند مثلث كه قاعدۀ آنها طرف ساقه و رأس آن به طرف خارج است.

ميوۀ آن شبيه خشخاش معمولى ولى كوچكتر از آن به ابعاد  ٢ * ١  سانتى‌متر است. تخم آن كه در داخل ميوه قرار دارد سياه‌رنگ مى‌باشد.

شقايق از گياهان آهك‌دوست است و هركجا كه به‌طور طبيعى مى‌رويد نشان‌دهندۀ آهكى بودن خاك آن است.

اين گياه معمولا در مزارع غلات و در نقاط سايه‌دار و قسمتهاى روشن و كم‌درخت جنگلها مى‌رويد.

گونه‌هاى ديگر شقايق كه در ايران مى‌رويند و از نظر دارويى مورد توجه هستند عبارت‌اند از:

 ١ . Papaver dubium L.

گياهى است يكساله، قسمت پايين ساقۀ آن بدون كرك برگهاى آن با تقسيمها و بريدگى‌هاى عميق به‌طورى‌كه آن را به صورت شانه‌اى درآورده

و پوشيده از كرك ابريشمى ظريف است. گلبرگها به رنگ ارغوانى قرمز است.


 ٢ . گونۀ Papaver orientale L.

گياهى است چندساله با ساقۀ افراشته پوشيده از كرك. برگهاى آن با تقسيمات مكرر و پهن دندانه‌دار با دندانه‌هاى اره‌اى.

گلهاى آن به رنگ قرمز ارغوانى و گلبرگها پوشيده از كرك مخملى است. كپسول آن تخم‌مرغى با ديسك مسطح در انتهاى آن.

 ٣ . گونۀ Papaver argemone L.

گياهى است يكساله پوشيده از كرك ابريشمى. برگهاى آن داراى تقسيمات مكرر كه به صورت رشته‌هاى نازك درآمده است.

گلبرگهاى آن تخم‌مرغى دراز به رنگ پريده با لكه‌هايى به رنگ قرمز تيره است. كپسول آن دراز، استوانه‌اى و به شكل گرز مى‌باشد.

 ۴ . گونۀ Papaver bracteatum Lindl.

گياهى است چندساله كه معمولا از سال دوم به بعد گل مى‌دهد. ساقۀ آن افراشته و پوشيده از كرك است.

برگها داراى بريدگى كه هريك از قسمتهاى آن دراز نيزه‌اى است. گلهاى آن به رنگ قرمز خونى كه در بن جام آن يك لكۀ درشت تيره ديده مى‌شود.

گلبرگها پوشيده از كرك ريز مى‌باشد. كپسول آن تخم‌مرغى با ديسك پهن كه در اطراف آن دندانه‌هايى وجود دارد.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص -406 401

[pejuhesh237]

شقايق سرخ در اروپا و آسيا و ساير مناطق معتدله نيمكرۀ شمالى مى‌رويد.

در هند و كشمير، در ايران در مناطق سرحدى ايران و عراق در درۀ بازوفت و واريته‌هايى از آن در تبريز و كرمان مى‌رويند.

گزارشهايى از وجود اين گياه در خوزستان بين شوش و دهلران و بين هفت‌تپه و اهواز نيز حكايت مى‌كند.

١ . Papaver dubium L. .اين گياه در هندوستان در مناطق معتدل و سرد مانند كشمير مى‌رويد.

در ايران در قزوين و در اطراف تهران، در آذربايجان در اطراف تبريز و در غرب در دامنه‌هاى كوه شازند و سيلاخور و در بلوچستان

و در مرزهاى شرقى در حريرود ديده مى‌شود. واريته‌اى از اين گياه در غرب بين بغداد و بيستون به نام P. dubium var turbinatum DC.

و رقم ديگرى به نام P. dubium var subintegrum) M. B. (Elkan. در خراسان در رباط سفيد بين مشهد و تربت حيدريه مى‌رويد.


 ٢ . گونۀ Papaver orientale L. اين گياه در هند در باغها كاشته مى‌شود.

در ايران در گيلان در شمال ايران در هرزويل و راه چالوس و همچنين در قزوين و رى به‌طور خودرو ديده مى‌شود.

در آذربايجان در دامنه‌هاى سهند و در ميشوداغ و در سنندج كردستان نيز مى‌رويد.

در شمال ايران اين خشخاش را خشخاش سفيد مى‌نامند.

 ٣ . گونۀ Papaver argemone L: اين گياه در اطراف تبريز در مزارع اراك در نوده و در غرب ايران در كرند مى‌رويد.

در هند در باغها كاشته مى‌شود.


 ۴ . گونۀ Papaver bracteatum Lindl. اين گياه در ايران در دامنه‌هاى البرز در پلور

و در دامنه‌هاى كوه دماوند در گچسر در ارتفاع  ٢٠٠٠  مترى و در ورك نزديك كرج،

در درۀ چالوس مازندران در  ٢٢٠٠  متر ارتفاع و در آذربايجان در خوى ديده شده است.کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 405

در مناطق شمال به نام «خشخاش سياه» شناخته مى‌شود.

[pejuhesh237]

همه اجزاء استفاده مي شود.

بخشی سمي است .

شيرابه‌اى كه از كپسول گياه شقايق سرخ گرفته مى‌شود مخدر و كمى مسكن و آرامبخش است.

برگها و تخم آن تونيك، مقوى و در تبهاى ضعيف مؤثر است

در چين گلها و ريشۀ گياه براى يرقان تجويز مى‌شود در ژاپن و فيليپين از دم‌كردۀ گلهاى آن به صورت غرغره استفاده مى‌شود

، آن را براى تسكين سرفه مى‌خورند در فرانسه سابقا از دم‌كردۀ گلهاى آن براى نرم كردن سينه استفاده مى‌كردند

و در مخلوطى به نام گلهاى سينه‌اى   مورد مصرف قرار مى‌دادند.

 ١ . Papaver dubium L

گلهاى شقايق گونۀ P. dubium معرق مى‌باشد و چون كمى سمّى است در مصرف آن بايد دقت شود و در حد مجاز باشد

و از اختلاط گلهاى اين گياه با شقايق سرخ P. rhoeas پرهيز شود كه مسموميت ايجاد نشود.


 ٢ . گونۀ Papaver orientale L.

خواص دارويى گونۀ P. orientale شبيه خواص شقايق سرخ است. گلبرگهاى آن معرق مى‌باشد و چون اين گياه سمى است

در مصرف آن بايد احتياط نمود و خيلى كم مصرف كرد و به علاوه از اختلاط آن با شقايق سرخ بايد اجتناب شود.



. ٣ . گونۀ Papaver argemone L:
شربت گلهاى اين گياه در اسپانيا به عنوان معرق مورد توجه است. دانه‌هاى آن نيز ملين است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 401-404

[pejuhesh237]

در دويم گرم و خشك کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 166

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

و مخدر قوى و ترياق او به غايت قوى السّكر

و جاذب و ملطف و مفتح و جالى آثار

و مجفف و شرب گل خشك مسحوق او به قدر دو درم با مينفحتج جهة تسكين درد احشا

و اعضا كه دفعةً به هم رسد بسيار سريع الاثر

و نفوخ او قاطع رعافست در ساعت و شرب طبيخ برگ و ساق او كه با گياه جو پخته باشند مدر شير و مسقط جنين

و طلاى عصارهء او منقى چرك زخمها و دافع تقشر جلد

و محلل ورم چشم و سعوط او منقتى رطوبات دماغى

و قطور او جالى بياض چشم

و ضماد گل او با پوست گردكان سبز جهة سياه كردن موى

و رافع قوبا و مداومت شرب تخم او هر روز يك درهم با آب سرد جهة رفع برص مجرب

و يك درهم از قبهء او با شراب مورث جنون و مصلحش شير تازه است

و چون ظرفي را از گل شقايق پر كرده و فرش لحاف او را سخت نموده چهل روز در سرگين تر اسب دفن كنند

و هر هفته سرگين را تغيير دهند خضاب صاحب ثباتى شود و گويند مجربست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 166

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود

[pejuhesh237]

و مخدر قوى و ترياق او به غايت قوى السّكر

و جاذب و ملطف و مفتح و جالى آثار


خواص عمومی آن به علت میزان تریاک موجود در آن از لحاظ تخدیر و سکر آوری مسکن بیماری های سینه و سیاه سرفه و آنژین است

جاذب رطوبات و لطیف کننده و پاک کننده و خشک کننده می باشد

و مجفف و شرب گل خشك مسحوق او به قدر دو درم با مينفحتج جهة تسكين درد احشا

و اعضا كه دفعةً به هم رسد بسيار سريع الاثر

. مصرف گل خشک نرم شده آن به اندازه دو درم با آب انگور در تسکین دردهای ناشی از احشاء سریع الاثر

و استشمام آن خونریزی بینی را بند می آورد.


و نفوخ او قاطع رعافست در ساعت و شرب طبيخ برگ و ساق او كه با گياه جو پخته باشند مدر شير و مسقط جنين

و طلاى عصارهء او منقى چرك زخمها و دافع تقشر جلد

و محلل ورم چشم و سعوط او منقتى رطوبات دماغى

و قطور او جالى بياض چشم

و ضماد گل او با پوست گردكان سبز جهة سياه كردن موى

و رافع قوبا و مداومت شرب تخم او هر روز يك درهم با آب سرد جهة رفع برص مجرب

و يك درهم از قبهء او با شراب مورث جنون و مصلحش شير تازه است

و چون ظرفي را از گل شقايق پر كرده و فرش لحاف او را سخت نموده چهل روز در سرگين تر اسب دفن كنند

و هر هفته سرگين را تغيير دهند خضاب صاحب ثباتى شود و گويند مجربست.کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم ص 166

متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق تحفه بود


بوی گل آن صداع و دردهای شقیقه را برطرف و جوشانده آن دستگاه های تنفسی را از امراض مربوط به آن تسکین فوری می دهد.

خواص تخدیری و مسکن بودن آن در بر طرف کردن دردهای سیاتیک و مفاصل مؤثر و مجرب است

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

.

[pejuhesh237]

از نظر تركيبات شيميايى و مواد عامله در گياه شقايق سرخ به‌طور كلى مواد روئدين   ، مورفين، پارامورفين   و ناركوتين وجود دارد.

وجود يك گلوكوزيد نيز در آن مشخص شده است. روئدين يك آلكالوئيد غير سمى است كه در تمام قسمتهاى اندام گياه يافت مى‌شود.

از گل آن در حدود  ٠٣١ / ٠  درصد آلكالوئيد روئدين به دست مى‌آيد. به علاوه در گل شقايق مواد ديگرى از جمله لعاب، كمى قند، صمغ و. . .

وجود دارد در گزارش ديگرى وجود روژنين نيز در آن تأييد شده است .

 ١ . Papaver dubium L. از نظر تركيبات شيميايى در شقايق گونۀ P. dubium دو آلكالوئيد به نامهاى آپورئين   و آپورئيدين وجود دارد.

آلكالوئيد دوم داراى اثر فيزيولوژيكى شبيه تبائين است.

 ٢ . گونۀ Papaver orientale L. از نظر تركيبات شيميايى اين گونه داراى آلكالوئيدهاى ناركوتين، تبائين، ايزوتبائين   است

و به علاوه وجود گلوسيدين ، دو باز فنلى و يك باز غير فنلى در آن مشخص شده است. در اين گياه مورفين مشاهده نشده است.

جمع آلكالوئيدهاى گياه در حدود  ١۶ / ٠  درصد است كه شامل تبائين، پروتوپين و اوريپاوين   نيز مى‌باشد.

 3. گونۀ Papaver bracteatum Lindl. ز نظر تركيبات شيميايى در ريشه و برگ و كپسول اين گياه مادۀ تبائين يافت مى‌شود.

مقدار تبائين در كپسول آن كه ضمن تيغ زدن با صمغ شيرۀ آن خارج مى‌شود بيش از ساير قسمتها مى‌باشد.

مقدار تبائين اين گونه شقايق كه در ايران مى‌رويد از گونه‌هاى نظير آن كه در ساير مناطق دنيا مى‌رويند بيشتر است.

به همين جهت از نظر دارويى خيلى مورد توجه مى‌باشد.

مادۀ تبائين يا پارامورفين يكى از آلكالوئيدهاى موجود در ترياك است كه مقدار آن در خشخاش مولد ترياك خيلى كم است

ولى در اين گونه ) P. bracteatum( زياد است.

تبائين يك آلكالوئيد سمى متبلور سفيدى است به فرمول خام C ١٩ H ٢١ NO ٣  و نام شيميايى آن دى-متيل-دهايدرومورفين مى‌باشد.

معروف است كه مادۀ تبائين را مردم منطقۀ Thebes به جاى ترياك مصرف مى‌كردند به اين دليل آن را Thebaine گفته‌اند.

Thebes از شهرهاى قديمى ازبين‌رفتۀ مصر شمالى است كه مشرف به نيل در روزگاران كهن وجود داشته

و پايتخت سابق مصر در اين شهر بوده است.

مقدار تبائين كه در ترياك در حدود  ۵ / ٠ - ٢ / ٠  درصد مى‌باشد در شيرۀ خشك حاصل از تيغ زدن كپسول گونۀ P. bracteatum

ايران خيلى بيشتر و چندين برابر است.

تبائين در  ١٩٣  درجۀ سانتى‌گراد ذوب مى‌شود و تقريبا در آب غير محلول است ولى در الكل و اتر حل مى‌شود

و در اسيد سولفوريك غليظ نيز حل مى‌شود و به رنگ قرمز تيره درمى‌آيد.

تبائين به عنوان يكى از داروهاى معروف براى ترك اعتياد ترياك مورد توجه است. کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 3 ص 405