در ادهان و انچه به آن متعلق است

[pejuhesh237]

بسم الله الرحمان الرحیم

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

قسم ثانى از دستورات از جامع موسوم به تحفة المؤمنين كه آن مشتمل است بر تشخيصات ودستورات
در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويهء مركبه
و اگر هر يك از مركبات ... هر علتى و مرضى را به دواى مفرد مداوا نميتوان نمود بنابراين موافق هريك بايد تركيب از مفردات كرده
و هر چند از مركب قليل الاجزاء مقصود حاصل شود بهتر از كثير الاجزاء است
و سبب كثرة اجزاء بسيار مى باشد مثل ادخال چيزی كه بدرقه دواى مقصود باشد و يا مصلح گردد يا معاون شود يا تقوية و نفوذ او منظور باشد و امثال آن از مايحتاج اليه از دفع كراهة طبع و حفظ قوت و اختلاف كيفية استعمال او
و بايد در مركبات اجزائی كه اصل و عمده باشد و از كبار ادويه باشد حذف نكنند مثل قرص افعى كه از ترياق كبير
و هر چه مفسد آن باشد داخل ننمايند مثل بلادر كه مفسد قرص افعى و اكثر ادويهء ترياق است
و هرچه از ادويه كه اثر هر يك ضد ديگرى باشد در قدر شربت مساوى نكنند كه فعل يكديگر را مانع نشوند مثل تساوى اجزاى مسهل با اجزاى قابض
و بايد طبيعت علل و طبيعت اعضاى معلوله طبيعت ادويه و خصوصيت آن به هر عضوى و خلطى و فصلى و مكانى و عادتى و سستى منظور باشد
و چون بعضى از ادويه شديد القوة اند مثل افيون و فرفيون
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوه اند
و بعضى ضعيف القوة
و بعضى ضد فعل دواى شديد القوة
و بعضى كثير المنفعة و با منفعت خاص اند مانند غاريقون
و بعضى قليل المنفعة كه زياده از يك منفعت نداشته باشد
و بعضى شريف الفعل
و بعضى خسيس
و بعضى مشترك النفع اند با ديگرى
و بعضى در منافع منفرد
و بعضى مضعف قوة ادويهء نافعه اند
پس در تركيب شرط است كه از كثير المنفعة و شريف و از ضعيف القوة و كثير المنفعة قدر زياده داخل كنند
و از قوى القوه و قليل المنفعة كمتر
و از آنچه در منافع متفرد بود و از هر چه شريف الفعل قليل المنفعة باشد بقدر مقصود كنند
و از انچه قوة دواى نافعه را ضعف كنند بقدر ضرورت
و از دواى قوى كثير المنفعة و از ضعيف قليل المنفعة قدر متوسط كنند
و به دستور در مرعاة عضو عليل قلت و كثرت مقدار ادويه مختلف مى شود
چه هرگاه عضو بعيد باشد از دواى كثير المنفعة شريفهء ضعيف القوة قدری را زياده بايد کرد
و هر گاه عضو قريب باشد مثل معده و مرى بقدر اعتدال كنند
و اگر با كثرة منافع قوى القوة باشد از مقدار معتدل نيز كمتر بايد گردد
اما
طريق دانش مزاج مركبات آنست كه
اجزاء حاره و بارده و رطبه و يابسه هريك از مفرداة آن تركيب را از قرار قدر شربت آن حساب نمايند
و اقل را از اكثر وضع نموده
باقى را بر سمّى عدد ادويه كه عبارت از عدد شربت هر يك است قسمت كنند
و خارج قسمت از مزاج مركب دانند
مثل مزاج مركبى از زنجبيل كه در دويم گرم و خشك است
و كندر كه در سيم گرم و خشكست
و بنفشه كه در دويم سرد و تر است
هر گاه از زنجبيل دو شربت باشد
و از كندر و بنفشه يک شربت
اجزاى حارهء اين مركب يازده
و بارده شش
و يابسه مثل حاره
و رطبه مانند بارده خواهد بود
بدينصورت
حاره(11 جرو) بارده(6 جزو) رطبه(6 جزو) يابسه(11 جزو) زنجبيل(شربت که هر شریت حکم مفردی دارد) كندر( یک شربت) بنفشه( یک شربت) اجزاء حاره(زنجبیل 6 جزو)یابسه( زنجبیل 6 جزو) اجزاء حاره(کندر 4 جزو) يابسه(کندر 4 جزو) اجزاء حاره(بنفشه 1 جزو) يابسه(بنفشه 1 جزو) بارده(زنجبیل 2 جزو) رطبه(زنجبیل 2 جزو) بارده(کندر 1 جزو) رطبه(کندر 1 جزو) بارده (بنفشه 3 جزو)رطبه(بنفشه 3 جزو)
پس چون اقل كه اجزاء بارده و رطبه است از اكثر كه حاره و يابسه است كم شود
پنج جزو از حاره و پنج جزو از يابسه(+باقی) ميماند
و چون پنج را به سمّى عدد ادويه كه به حسب عدد شرباة چهار است قسمت كنند
خارج قسمت يك و ربع است
پس مزاج مركب مذكور در اوايل درجهء دويم گرم و خشك خواهد بود و على هذا القياس
اما
طريق دانش قدر شربت مركبات آنست كه
بعد از تحقيق وزن و عدد شربات مفردات آن جزوى از مركب اخذ نمائيم كه نسبت آن به مجموع وزن مركب چون نسبت واحد باشد به عدد شربات
مثلا وزن مجموع او سى درهم باشد و عدد شربات مفردات ده جزو چون واحد را نسبت به ده كه عدد شرباتست نسبت عشر است پس از سى كه وزن مركب است عشر اخذ نموديم كه او سه درهمست
و اگر فرضا عدد شربات سى باشد و وزن مركب ده شربت آن مركب ثلث م خواهد بود زيرا كه نسبت ثلث به ده چون نسبت واحد است به عدد شربات كه سى باشد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص228-299

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

در ذكر ادهان مخترع ادهان فيثاغورس است و گويند اولا بقراط استخراج نموده
و هر چه از بزور و گلها و مانند او ترتيب دهند مثل روغن كنجد و روغن گل در تحت ذكر اصل آن در ادويهء مفرده مذكور است مع خواص و افعال و مزاج آن
و هرچه در حكم عطريات و اعمال غربيه است مثل روغن عنبر و امثال آن به دستور در طى دستور اول مسطور گشته
و قواعد كليه و ادهان مركبه در اين باب مذكور مى شود
اما طريق استخراج روغن بزور آنست كه آن تخم را كوبيده قدرى آب گرم بر آن پاشيده به آتش گرم كرده بيفشارند
و هرچه از اوراق و اغصان و اذهار خشك گيرند بايد با شش وزن او آب بجوشانند تا به ربع رسد
پس صاف نموده با مثل او روغن كنجد يا روغن زيتون و امثال آن بجوشانند تا روغن بماند
و آنچه متعارفست ان است كه گلها را در روغن كرده به آفتاب گذارند و بعد از هر هفته صاف نموده گلها را تازه كنند تا سه مرتبه
و اگر زياده تكرار عمل نمايند قويتر مى شود
و اين قسم متعارف و ضعيفتر از قسم اولست
و طريق استخراج روغن تخم مرغ و روغن گندم و امثال آن در قسم اول دستورات مذكور است
بدانكه اكثر ادهان بزور و غير آن متكرج مى شود مگر روغن حب البان كه هر چيز را كه به روغن او ترتيب دهند متكرج و فاسد و بدبو نمى شود
و غلاف شكوفه خرما كه كفرى نامند بالخاصية مانع فساد روغنهاست
و هرگاه خواهند كه روغنها را سفيد كنند به جهة طبوب و نمود آن بايد به ازاى هر رطلى از روغن مثل آن آب و يک وقيه مغز گردكان و نيم وقيه نمك كه با هم سائيده باشند اضافه نموده بجوشانند تا آب به نصف رسد
پس سرد كرده روغن را از آب جدا كنند و باز با آب به دستور بجوشانند و صاف نمايند و تكرار عمل نمايند به حدى كه خواهند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن الناردين
روغن سنبل روميست در كل امراض بارده مثل فالج و لقوه و رعشه و قولنج و ضعف معده و جگر و كليه و مثانه و گرانى سمع و درد رحم و احتباس حيض و درد اعضا و اعصاب نافع است شرباً و ضماداً و احتقاناً
قصب الذريره عود بلسان سعد ورق الغار قسط تلخ ناردين مرزنجوش قردمانا ساذج اذخر راسن ابهل برگ مورد اذان الفار مكد ٥
اوّل نيمكوب كرده و با ٦٠ و ٥٠ ل شراب كهنه با جمهورى يا نبیذ زبیب و عسل و دو هزار و يكصد و پنجاه ل آب تا شش ساعت بجوشانند كه بنصف رسد
بعد از آنكه يك شبانه روز خيسانيده باشند پس صاف نموده با گلسرخ و حماما و سليخه و آب مورد تازه و مرصاف مكد بيست و سه ل تا سه ساعت ثانيا بجوشانند كه به نصف رسد
پس صاف كنند و با سنبل رومى و سنبل الطيب و قرنفل و ميعه سايله و روغن بلسان
و اگر نباشد روغن زيتون كهنه جوزبوا مكد ٢٣ ل روغن كنجد ٥٠ ٦٠0 ل به اتش نرم بار ثالث بجوشانند تا آب سوخته روغن بماند
انگاه صاف نموده استعمال كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن السّداب
جهة کمر و ورك و مثانه و كليه و ساقين
و ادرار نمودن بول و حيض
و تحليل رياح و درد گوش و صرع و صداع شرباً و ضماداً و قطوراً و احتقاناً بغايت نافع است
به ازاء هر يک وقيه سداب تازه سه وقيه روغن زيتون يا كنجد و يك مثقال از هر يك از خردل
و حب الرشا و عاقرقرحا يک رطل آب كرده بجوشانند تا روغن بماند
پس صاف نموده استعمال كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن العلقم
دهن الحنظل است و دهن قثاء الحمار نيز نامند
و اكثر اطبا بهترين ادهان دانسته‌اند خصوصاً جهة تقوية باه و اشتها و برودة معده و درد مفاصل و نقرس و عرق النسا بيعديلست
و عجيب الفعل تر از روغن ناردين دانسته‌اند
عصارهء قثاء الحمارده رطل ميعه سايله پانزده ل
قنطوريون شحم حنظل زراوند مدحرج زوفاى خشك پودنه كوهى و برى و نهرى و سكبینج برگ و قلى بيخ سوسن اسمانجونى مكد 10ل
عاقرقرحا ٤ ل
آب صاف روغن زيتون بالمناصفه ١٥ رطل بعد از خيسانيدن ادويه بجوشانند تا آب سوخته روغن بماند
پس صاف نموده استعمال كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349-348

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن الكلكلانج
از حكماى هند است و جهة امراض بارده مثل فالج و درد مفاصل و اعيا و ازالهء آثار و تقوية موى
و شرب او جهة تقوية جگر و معده و كليه نافع
و مدر بول و حيض است
انواع هليلجاة و بليله و آمله و فلفل و دار فلفل زنجبيل مكد ٦
جاوشير اشق سكبینج مكد ٥
تربد سفيد ٤ م
خسک كرنب تازه سداب تازه مكد ه م
با يكهزار و دويست ل آب بجوشانند تا به نصف رسد
پس صاف نموده با چهار صد ل روغن خروع بجوشانند تا روغن بماند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن الزعفران
كه دهن الخلوع نامند جهة صلابات و اوجاع رحم و معده و تشنج و فساد رنگ رخسار و رفع بيخوابى و تنقیهء قروح و جروح رحم نافع است
زعفران ١٥ قردمانا ٦ ل قصب الذريره ٥ مرّصاف 1
در ٣٠٠ ل روغن كنجد يك هفته خيسانيده هر روز بر همزنند
و با صد ل آب بجوشانند تا روغن بماند و صاف نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن لبوب السّبعة
منقول از قرابادین عيسى بغايت مرطب و جهة امراض يابسه و ازالهء علل سوداوى و صداع و جذام و ماليخوليا نافع است ضماداً و شرباً و سعوطاً
مغز فندق و پسته و بادام شيرين و كنجد و حب الصنوبر و مغز تخم كدو و مغز بادام تلخ بالسويه كوبيده
گرم كرده بيفشارند تا روغن از او جدا شود

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن المبارك
منقول از شفاء الاسقام و دهن اللقوه نامند
جهة لقوه و فالج و كزاز و عرق النسا و دوالى و نقرس و تحليل رياح و تهیج باه و اشتهاى طعام نافع
و قطور او جهة كرى و گرانى سمع و سدّهء صماخ در روز مؤثر
و فرزجهء او جهة جميع امراض رحم نافع است
و مؤلف تذكره گويد كه مثبت ارواح و عاقد است
حلبه شونيز بالسويه كوبيده تسقيه به روغن زيتون به طريق تحميص نمايند
و بر روى آتش نرم سه مثل خود روغن را جذب كند پس تقطير دهن كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن الثوم
كه دهن الراهب نامند و از جهة رهبانان تاليف يافته
در کل مرض بارد مجربست و اعاده باه مايوسين مى كند
و جهة تعقد عصب و درد كمر و حدبه و بواسير و تقطير البول و سرخ كردن رنگ رخسار آزموده است
و چون در زمستان استعمال كنند محتاج به پوشش نشوند
ثوم مقشر يک جزو فرفيون عاقرقرحا از هر يك ثلث جزو
فلفل سُداب از هر يك ربع جزو
با نه وزن او روغن زيتون بجوشانند تا به ثلث رسد
پس صاف نموده استعمال نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن انحل
معروف به دواء الهرمس جهة بثوريكه در اصول شعر و مسام بهم مى رسد
و جهة جمع مواد غليظ تحت جلد و خزاز و جرب و حكه نافع است ٢٠
ل روغن گل را با نود ل سركه بجوشانند تا روغن بماند
و فرفيون و شيطرج هندى كهربا راتیايج هر يك دانگى
و كاغذ سوخته مداد صينى دانه ترنج سوخته(+دانه میعه سوخته) راسخت هر يك نیم ل در آن حل نموده استعمال كنند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن حمّض
كه ماه نامند از اسرار مكتومه شمرده اند
و در تقوية باه بيعديل دانسته‌اند
و چون با عسل و معاجين باهيه طبخ دهند منافع او را تحديد نتوان نمود
و چون با شونيز استخراج دهن او نمايند در جميع اوجاع بارده بغايت مؤثر است
و استخراج روغن نخود بعنوان مختلف است
و بهترين تقطير اوست كه نخود را نيمكوب كرده در قرع مطين كنند بطريقى كه گلوى قرع خالى باشد و از ليف و مانند آن در گلوى قرع كنند تا در وقت معكوس كردن آرد نخود از شيشه بيرون نيايد
و كورهء ترتيب دهند دو طبقه و گلوى قرع را از سوراخ طبقه اول بطرف اسفل كوره بيرون كنند كه شكم قرع در طبقه ء اول ظاهر باشد و قابله بدهن قرع وصل نمايند
و بر اطراف شكم قرع آتش سرگين يا زقال كمى بر افروزند تا روغن از ليفهاى گلوى قرع بقابله بچكد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن النجّاح
از تاليف حقير جهة رياح و اختلاج و تشنج و فالج و امراض باردهء عصبانى
و تقوية اعصاب و تفتيح مجارى ضيقه و اوجاع بارده
و تحليل مواد غليظه مجربست
حسن لبان مقل ميعه ء سايله مكد ١٠
اشق فرفيون حب بلسان و خربق سفيد زرنب كبابه شيطرج ماهيزهرج مكد ٦ ل
جوزبوا زنجبيل خولنجان دارچينى بلادر مكد ٥
كندر سياليوس تخم كندنا شونيز تخم تره تيزك نانخواه قسط تلخ تخم شبت مكد ٤
سعد مرزنجوش حلبه اسپند مغز دانه كرچك مغز بن اشنه حب الغار مكد نه
يك هفته در هزار ل عرق بهار و امثال او بخیسانند و بجوشانند تا به نصف رسد
و صاف نموده با صد و پنجاه ل روغن زيتون و پنجاه ل روغن بيد انجير بجوشانند تا روغن بماند
و سكبینج جاوشير موميائى ميعهء سايله قنه علك البطم مكد ٣ ل در آن حل كنند
و سنبل الطيب مرّصاف زعفران قصب الذريره قرنفل مكد ٣ ل
دارچينى ٥ ل
جند فلفل فرفيون دار فلفل مكد دو ٨ از حرير گذارنيده اضافه نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن المحلّل
تاليف والد حقير مير محمد زمان تنكابنى جهة تقوية بى نظير
و در تحليل رياح معده و جگر بيعديلست
مقل ازرق ٣ ل
سنبل مرّ مصطكى علك البطم مكد مثل اشق اسارون قصب الذريره اذخر مكد ٢ ل
با روغن بابونه و روغن گلسرخ بالسويه از هر يك نيم رطل مخلوط نموده در آفتاب بگذارند و هر روز بر هم زنند تا ده روز
والاّ در خاكستر گرم بگذارند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن دارشيشعان
جهة اسهال و ضعف معده و تحليل رياح نافع است
دار شيشعان ٤٥ ل(+سلیخه 65 ل) عود بلسان ٣٥ ل
قرفه ٣٧ ل قصب الذريره 15 ل
نيمكوب كرده با ٦٥ ل روغن كنجد به آتش نرم بجوشانند تا ثلث بماند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن البلادر
جهة استرخاء عصب و فالج و لقوه و امراض بارده نافع و بغايت محلل رياح
سنبل الطيب هيل فلفل وج شيطرج راسن دارفلفل جوز القى بلادر بيخ سوسن آسمانجونى رازيانه قسط تلخ بوزيدان زرنباد درونج مكد ١٥
نيمكوب كرده با شير تازه و آب از هر يك پانصد ل و روغن كنجد دويست و پنجاه ل بجوشانند تا آب و شير سوخته روغن بماند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص349-350

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

نسخهء ديگر
جهة بواسير و جميع امراض بارده و تحليل رياح غليظه عظيم النفع است و از تاليف قدماست
مقل ازرق ١٠
ميعهء سايله اشق افيون بسفايج حب بلسان بادام مقشر خربق سفيد زرنب افلنجه شيطرج ٦ ل
قرنفل جوزبوا زنجبيل خولنجان دارچينى بلادر جند ٣ ل
بزرالبنج كندر سيساليوس تخم كندنا شونيز تخم تره تيزك نانخواه قسط تلخ ٥ ل
سعد برگ مورد مرزنجوش حلبه اسپند حبة الخضرا خروع ١٠
اشنه شبت ٩ ل
ورق الغار فوفل ٤ ل
عسل كف گرفته روغن گاو روغن ياسمين نفط سفيد قطران روغن خروع دهن الغار ١٢ ل
روغن زيتون ششصد و پنجاه ل آب صاف هزار ل بجوشانند تا آب بسوزد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص350

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

دهن القسط
جهة درد جگر و معده و مفاصل و فالج و تقوية اعصاب و نيكو كردن رنگ رخسار و حفظ سياهى مو و رويانيدن او نافع و مفتح سدد
و آشاميدن او جهة برودة احشا مؤثر است
قسط تلخ قصب الذريره سنبل الطيب ساذج ميعهء سايله ايرسا قرفه اشنه ١٥ ل
قرنفل راسن اگر نباشد وج سليخه ٧ ل
مرصاف ٤ ل جوزبوا ١٠ ل عود بلسان ٥ ل
كوبيده با هزار و دويست ل آب(+خیسانیده) جوشانيده تا به ثلث رسد
پس صاف نموده با پانصد ل روغن كنجد بجوشانند تا آب بسوزد

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص350

[pejuhesh237]

تحفه حکیم مومن:

روغن شيخ صنعان
جهة التيام زخمهاى تازه مجربست و از نسخهء هندى نقل شده
و محلل اورام بارده و مقوى اعصاب است
زردچوبه ٣٠ ل
چوب زرشك كه به هندى وارهله گويند دیودار كه چوب صنوبر است اصل السوس كه بيخ مهك است چوب كز پوست خار مغيلان آب برگ نيل آبنوس ٥ ل
برگ حنا هوچوبه درد جر كه سنبل باشد ١٠ ل
فته ٢ ل و نيم
جوزبوا مرداسنگ شنجرف كاة هندى بلغار تراشيده 1ل
موم كافورى ٤ دانگ
جدوار دو دانگ
روغن كنجد ٢٠٠ ل
چوبها و زردچوبه و سنبل و برگ حنا و اصل سوس و بيخ خار مغيلان را در نهصد ل آب خيسانيده بجوشانند تا به ثلث رسد
پس صاف نموده باقى ادويه را سائيده با آب برگ نيل و روغن بجوشانند تا بسوزد انگاه صاف نموده استعمال نمايند

کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم- ص350