چه سوسن كبود را رنگش مركب از سفيدى و زردى و بنفشى است
و بيخ سوسن كبود برى و جبلى پهن و درازتر و به قدر انگشتى و پرگره است
کتاب تحفه حکیم مومن-طبع قدیم-ص-39-40متن مخزن الادويه مراجعه شد و مطالب آن موافق بخشي از تحفه بود:بيخ سوسن آسمانكوني يعني كبود برى و جبلي است
و بعضى كفته‌اند كه سوسن بوى دلبوس است كه سوسن زرد باشد و ايرسابيخ سوسن جبلي است
و آن خوش‌بو و پهن و دراز بقدر انكشتى و زياده بران و پر كره و پوست آن كبود و سرخ و رنكارنك
و مغز آن مائل بزردى و سرخي و بعضى بسيار سفيد مى‌باشد از وسط كياه آن ساقي برميآيد
و بر سر آن كلي و برك‌هاى آن سه عدد و بركشته و رنك آن مركب از سفيدى و زردى و بنفشي
و بر ان نقطهاى متوازى و اندك خوش‌بو و برك‌هاى كياه آن سطبر و بلند
و بيخ آن سخت بهترين آن ماقدوني صلب سطبر متلزز الاجزا مائل به سرخي كره‌دار خوشبوى آن است كه بسيار بلند نباشد
و زبان را اندك بكزد و بوى آن در وقت كوبيدن قوى باشد و بقوت عطسه آورد و بايد كه در اواخر بهار از زمين برآورند
و به ريسمان كتاني پيچيده و يا قلاده ساخته در سايه خشك نمايند كه عفونتى در ان راه نيابد
و سست متخلخل الاجزا و رخو و بلند و باريك نباشد و سفيد آنكه رومي است ضعيف العمل‌تر از ان است و كهنه و كرم خورده و سوراخ‌دار نباشد.
کتاب مخزن الادویه طبع قدیم جلد یک ص 190 خاصيت [ريشه] چنان است كه هنگام پيرى، كرمو و سوراخ مى‌شود و بوى شديدترى پيدا مىكند.
الرسائلى مىگويد: بهترين [ريشه] آن است كه در آن رطوبت بيشتر باشد و اجزاى آن به يكديگر متصل باشند؛ خود آن كوتاه باشد و خشك نباشد ؛
اجزايش به هم جوش خورده باشند، بوى خوش به دور از بوى ناخوش گنديدگى داشته باشد و زردوش باشد.
لكن اشاره نمىشود مزهاش چگونه باشد. هنگام كوبيدن موجب عطسه شديد مى‌شود.
بهترين [ريشه] در سرزمينهاى الوريس و مقدونيه است؛ اما آنچه در سرزمين لوبيه است رنگ سفيد دارد و قوتش كمتر از آنهاست.
اما انواع سوسن، و آنها نزد ما زياد است و توصيفشان بى فايده.
الصيدنة في الطب (داروشناسى در پزشكى) ؛ ص284زنبقها داراى ساقۀ زيرزمينى متورم يا پياز هستند كه اقسامى از آن از نظر خواص درمانى مورد توجه بوده
و در طب سنتى و همچنين در صنعت عطرسازى موارد استعمال وسيعى دارند. اين اقسام عبارتند از:
«ايرساى ژرمنى»گياهى است چندساله، داراى ساقۀ زيرزمينى متورم، حجيم، گوشتى
و بندبند كه سطح خارجى آن خاكسترى و مغزش سفيد و طعمش تند است، تازۀ آن داراى بوى
تهوع‌آورى است ولى وقتى كه خشك شود بوى ضعيفى شبيه به بوى بنفشه از آن استشمام مى‌شود.
برگهاى آن باريك دراز نوك‌تيز به رنگ سبز تيره و گلهاى آن به رنگ كبود يا مخلوطى از ارغوانى، كبود و زرد با خطوط تيره است
و در سطح فوقانى گلبرگهاى آن تارهاى مانند مو ديده مى‌شود و به همين دليل آن را به انگليسى زنبق ريش‌دار گويند.
ميوۀ آن بيضى شكل داراى ٣ زاويه يا حجره و در هريك تعداد زيادى تخم وجود دارد.
«ايرساى فلورانسى» اين زنبق نيز چندساله است و داراى ساقۀ زيرزمينى متورم و پرگره و خزنده است و خيلى وزين و سنگين
مى‌باشد. رنگ ساقۀ زيرزمينى تراشيده شده و تميز، سفيد زيبا و طعم آن تند و تلخ و بوى بنفشه تندى از آن استشمام مى‌شود.
نوع كوهى و وحشى اين‌گونه زنبق را در كتب طب سنتى «آسمان جونى» يا «آسمان گونى» و ساقه زيرزمينى آن را «ايرسا» يا «بيخ
بنفشه» مى‌نامند. به خود گياه نيز ايرسا گفته مى‌شود. بيخ بنفشه در صنعت عطرسازى مورد استعمال دارد
و از نظر خواص طبى و درمانى بخصوص انواع وحشى آن قويتر از ساير گونه‌هاست.
برگهاى آن سبز مات به شكل تيغه‌هايى به عرض ٣ - ٢ سانتى‌متر، گلهاى آن سفيد يا كبود كم‌رنگ يعنى كبود آسمانى
و معطّر و به‌طور منفرد يا دو تايى يا سه و چهارتايى در قسمت انتهاى ساقه ظاهر مى‌شود.
در سطح فوقانى گلبرگهاى اين زنبق نيز زوايد ريش مانندى شبيه مو ديده مى‌شود
لذا اين زنبق نيز جزء دستۀ زنبقهاى ريش‌دار Bearded iris و ريزوم‌دار محسوب مى‌شود.
اين زنبقها بومى كشورهاى اروپايى و بخصوص فلورانس ايتالياست.
در ايران نيز در نواحى غرب كشور در رزاب قصرشيرين به‌طور خودرو ديده مى‌شود.
٣ . ايرساى غلط يا زنبق زرد، اين زنبق از زنبقهايى است كه در سطح گلبرگهاى آن تار و مو ديده مى‌شود
و اغلب در حاشيۀ جريانهاى آب مى‌رويد، داراى گلهاى قشنگ زرد است. برگهاى آن باريك و خيلى دراز
و معمولا براى تزيين آب‌نماها به‌طور پرورشى كاشته مى‌شود.
اين زنبق داراى ساقۀ زيرزمينى نسبتا ضخيم است كه مصرف دارويى دارد و نيروى مسهلى آن نيز از ساير گونه‌ها بيشتر است
. ايرساى بدبو، به فرانسوى Iris fetide و Iris ā gigot گويند. نام علمى آن Iris foetidissima L. مى‌باشد.
جزء زنبقهاى بدون مو و ريشك است ولى داراى ساقۀ زيرزمينى است.
گلهاى آبى خاكسترى و برگهاى آن داراى دوام زياد و تقريبا ناخزان است و در اثر مالش بوى سير از آن استشمام مى‌شود
و ميوۀ آن قرمز رنگ است.
تكثير زنبقهاى فوق كه همه داراى ساقۀ زيرزمينى هستند، بسادگى با كاشت قسمتى از ساقۀ زيرزمينى آنها در پاييز يا بهار انجام
مى‌شود. زنبقهاى ارقام ديگرى هستند كه به جاى ساقۀ زيرزمينى پياز دارند نظير Iris persica يا زنبق ايرانى كه واريته‌هاى متنوعى از آن
در ايران مى‌رويد و اغلب داراى گلهاى آبى است و زنبق هندى به نام Iris ensata Thunb.
كه در هند در مناطق غربى هيماليا در ارتفاعات ٣٠٠٠ - ١۵٠٠ متر از سطح دريا ديده مى‌شود و در ايران تا به حال شناسايى نشده است.
اين زنبق را به هندى «ايريسا» و «سوسن» نامند و شايد ريشۀ آن از هند به ايران وارد مى‌شده
و همان است كه در كتب طب سنتى «سوسن» نيز نامبرده مى‌شود.
زنبقهاى پيازدار را در خزانه مى‌كارند و در موقع گل دادن به باغچه منتقل مى‌كنند. اين كار معمولا در پاييز انجام مى‌گيرد.
کتاب معارف گیاهی میر حیدر جلد 6 ص 326-328
توسط pejuhesh237 » پنج شنبه فبريه 07, 2013 9:29 pm 
